A CORUÑA

ATOCHA

 

(Mapa de Francisco Montaigú de 1726. Agás as deste mapa, xentilmente cedido por Purificación Soto, todas as fotos están tiradas de Internet)

 

A voz Atocha designa ou designaba noutrora na nosa cidade un barrio (dividido en dúas partes, Atocha Alta e Atocha Baixa), unha pequena igrexa, unha praza[1] e un cuartel. A día de hoxe a verba dá nome a un colexio (A Grande Obra de Atocha), en cuxo inteiror se custodia a imaxe da Virxe de Atocha, de grande veneración na Coruña do pasado. Hai varias cuestións interesantes sobre esta advocación mariana, sobre a veneración coruñesa pola Virxe de Atocha, factor causante da implantación do microtopónimo na cidade.

 

(Do mapa de Montaigú de 1726. A capela de Nosa Señora de Atocha correspóndese no nº 37)

1ª. A primeira podemos formulala así: é unha veneración importada ou, digamos, autóctona? José R. Pardo[2], nunha obra fundamental sobre o acuartelamento de Atocha, di o seguinte:

               Etimológicamente la “atocha” es una planta muy parecida al esparto y según la tradición los discípulos de San Pedro llegaron a España con una imagen de la Virgen que depositaron en unos terrenos en los que se cultivaba esta planta. El culto se extendió por todo el territorio español y si, por ejemplo, en Madrid se venera a Nuestra Señora de Atocha en la Basílica de su nombre, en A Coruña se hizo lo propio en la capilla de la Virgen de Atocha (p. 51).

Este autor, de sólida formación militar, manexa unha tradición asentada de antigo. Efectivamente, atribúese a San Pedro a súa vinda a España, incluso a Galicia (e máis en concreto, a Lugo), e dise incluso que trouxo o culto á Virxe de Atocha desde Antioquía[3]. Evidentemente, é unha lenda, con tantos visos de ser certa coma a lenda da chegada do apóstolo Santiago ás nosas costas nunha barca de pedra. A idea, xa que logo,  de que San Pedro estende el mesmo o culto traído de Antioquía por toda a península, queda dentro do lexendario e máis nada. 

(Real basílica de Atocha en Madrid, actualmente)

 

Por outra parte, se o culto de Atocha fose autóctono e antigo, esperariamos unha voz tamén autóctona para designar esa Virxe. (A)tocha correspónderíase co galego (A) Toxa, con variantes ortográficas medievais próximas[4]. Abondaremos neste punto ao tratar da etimoloxía. Agora chegue con dicir que non hai documentación ningunha no Portal de Toponimia sobre unha raíz con palatal africada xorda, con ch  (tipo *Atocha, *Tocha; temos Tochas no CODOLGA pero representa un /K/, unha velar oclusiva xorda).

Con case total certeza diremos que si é importada. Dada a antigüidade do culto á Virxe madrileña de Atocha[5], moi anterior no tempo á veneración documentable na Coruña, teremos que supoñer que esta veneración irradia desde o centro peninsular, imposible saber se traída por unha persoa de dentro ou de fóra de Galicia[6].

(Antiga capela de Atocha, tirada do artigo en prensa do señor Fdez. Caamaño)

 

2ª. A segunda cuestión é a datación. Cando se establece este culto e se funda a capela dedicada á Virxe de Atocha na Coruña? X. M. Fernández Caamaño fala do século XIV[7] mais, que nós saibamos, non hai documentación a ese respecto (salvo que se refira á capela anterior). Na nosa humilde opinión o culto debe ser posterior ao século XVI porque se nesa centuria existise tiña que haber algunha referencia no insubstituíble libro de I. Velo Pensado para ese período (La vida municipal de A Coruña en el siglo XVI) e –salvo lapso noso- tal referencia brilla no libro pola súa ausencia.

Podemos fixarnos nas primeiras documentacións fidedignas da presenza da Virxe/Capela de Atocha na Coruña. As primeiras –sempre no que nós sabemos- achégannolas os señores Antonio Rey Escariz e Santiago  Daviña Sáinz[8]:

Humildísima y pequeña capilla, sobre setenta metros cuadrados, que dio nombre al barrio. Sus orígenes en el siglo XVI, llamándose en principio ermita de la Santa Cruz, cambia de nombre al aumentar la devoción por Nuestra Señora de Atocha en 1627. Se tira al amenazar ruina en 1927 construyéndose en 1945 un edificio, la venta del solar estuvo en tres mil pesetas, hoy desaparecido para dar comunicación a las calles de San Juan y Orillamar. En la actualidad podemos ver, en lo que fue casa colindante, parte de muros y sillares de la capilla. En su interior había un sepulcro yacente, en el exterior unos relieves que pudieron haber pertenecido al convento de los dominicos arrasado por los ingleses en 1589 que se conservan en el Museo Arqueológico del castillo de San Antón. La imagen de la virgen que presidía la capilla está en la de la Grande Obra de Atocha. Institución fundada por Baltasar Pardal que dio gran apoyo físico y educacional a un barrio pobre y abandonado de las instituciones civiles.

Nun artigo publicado en prensa en 2014 o historiador X. Alfeirán di que o cambio de nome tivo lugar en 1928:

En A Coruña sabemos que existía en el siglo XVI una ermita llamada de la Santa Cruz o de las Cruces. Conocemos muy poco sobre ella. Apenas algunas referencias que nos hablan de las procesiones de las cruces, el Domingo de Ramos y el día de la exaltación, que partiendo de los diferentes templos medievales coruñeses confluían en la iglesia de Santiago para después ir hasta la de Santa Cruz, que estaba extramuros de la ciudad. Pero ¿dónde? Un documento, inédito hasta hoy y custodiado en el Archivo Municipal coruñés, nos permite conocer su situación y por qué no volvemos a tener noticias de ella a partir de comienzos del siglo XVII. El 2 de abril de 1628 el Ayuntamiento, patrón de la ermita de las Cruces, dio licencia a la Cofradía de Nuestra Señora de Atocha para poner en dicha ermita la imagen de la Virgen. Desde entonces la ermita de la Santa Cruz pasaría a ser llamada ermita de la Virgen de Atocha. Estaba pues situada al final de lo que hoy es la calle San Juan. No queda casi nada de ella; en su lugar hay un edificio de viviendas con fachada a la calle Atocha Baja. Cruel ironía del patrimonio coruñés (https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2014/05/11/antigua-ermita-santa-cruz/0003_201405H11C9991.htm

Así que antes de denominarse de Atocha, a capela era de Santa Cruz ou das Cruces. Velo Pensado, no libro amentado, fala en varias ocasións desa capela coruñesa e si, dinos que alí se reunían todos os Domingos de Ramos as procesións procedentes de todas as parroquias, que alí se escoitaba o Evanxeo e o sermón e que logo volvían en procesión ás parroquias correspondentes onde se oficiaba a eucaristía. A procesión –lemos aínda no libro de Velo- estaba organizada polo Concello, e noutro lugar dísenos: iban con sus cruces a la procesión. A tradición deixou de celebrarse, probablemente tras o ataque de Drake en maio de 1589, porque a capela da Santa Cruz debeu de ser unha das derruídas nese episodio da nosa historia[9]. Serán esas as cruces, as da procesión vinculada á capela das Cruces, as que se ven no mapa acabado de atopar en Inglaterra e que os británicos datan precisamente un pouco antes de 1589? Son 15 cruces as que se ven perfectamente. Catorce son as dun viacrucis e a número 15, máis alta, representaría a cruz de Cristo no Calvario.

(Mapa da Coruña que se custodia nun arquivo británico e que parece estar datado arredor de 1589)

 

O señor Fdez. Caamaño no artigo de prensa amentado dá estes datos do derradeiro cuartel do século XVII: La capilla pertenecía al Patronato municipal, tal como figura en un expediente de 1693. Di tamén que antes, en 1669, Cosme de Médici foille rezar á Virxe na súa capela (altamente verosímil, temos unha descrición completa da visita ao santuario de Atocha en Madrid –visita feita o 28 de outubro de 1668- por parte do ilustre viaxeiro e sabemos que era un home moi relixioso; na Coruña estivo 12 días, esperando para poder embarcar, así que tempo non lle faltaría).

 

E xa no século XIX atopámonos cunha rica referencia á veneración coruñesa á Virxe de Atocha na obra de autores senlleiros das letras galegas: unha vén da man de Manuel Murguía: 

Hemos visto impresa en su casa [de Manuel Portela] una Novena de Nuestra Señora de Atocha, 1854 (en Diccionario de escritores gallegos, 1862).

A outra mención é un longo poema da autoría de Antonio de la Iglesia, titulado “A Reina na Atocha”[10]. O poema non ten perda: confirma o que xa sabiamos, que se funda a capela de Atocha aproveitando os restos doutra anterior, e confirma así mesmo a tradición mariñeira desa advocación. Coma Santa María do Campo, coma a Virxe da Estrela, coma a Virxe de Pastoriza, coma a Virxe do Carmo, a coruñesa Virxe de Atocha foi faro e guía dos seres humanos que ao longo de séculos traballan no mar con perigo das súas vidas.

Con respecto ás primeiras representacións cartográficas nas que consta o nome de Atocha, J. Ricardo Pardo cita o mapa de Juan de la Ferriere de 1736, mais xa antes temos amentada a capela co nome Nosa Señora de Atocha nun mapa de Francisco Montaigú de 1726.

(Mapa de la Ferriere de 1736)

 

 

3ª. A terceira cuestión versaría sobre a etimoloxía. Procuraremos ser sucintos, carecemos de certezas absolutas. Deixando de lado hipóteses peregrinas ou etimoloxías populares, como a que di que Atocha vén de Antioquía, hai basicamente dúas opcións verosímiles.

Simonet, eminente lexicógrafo, publica o seu glosario (Glosario de voces ibéricas y latinas usadas entre los mozárabes) en 1888 e considera que toxo/tojo é voz “afín” a tháucha (= (a)tocha).

Menéndez Pidal (Orígenes del Español) estuda Toia/Tocha, recoñece na grafía antiga con i o valor do ch (palatal africada) e pono en relación con tauza ‘esparto’, arabismo que aparece nun vocabulario levantino do s. XIII (di que tauza é igual ao castelán atocha).

Coromines é taxativo: atocha (formas medievais toia, tocha) esixe unha raíz *tautia ou *taucia mentres que tojo/toxo esixen unha raíz distinta, tipo *toi̯- (con iode, un elemento bastante verosímil, toda vez que a palatal x/j parece, efectivamente, implicalo; este iode postúlao na entrada ATOCHA). Alude o mestre catalán á relación que Simonet establece entre as dúas familias léxicas (a de toxo e a de atocha), comprende que semanticamente parecen estar emparentadas pero nega categoricamente a filiación.

Nós inclinámonos por Simonet. A parentela semántica é forte: tanto o toxo coma a toia/tocha son plantas co sema [+ materia vexetal dura]. En castelán só se documenta toia/tocha, sen ditongar (tocha dura na documentación de Madrid ata o XVI), para documentar formas con ditongo au hai que ir a outras linguas (árabe, mozárabe). Tamén na familia de tojo/toio/togis/toxo hai na Romania (territorio das linguas románicas) variantes ditongadas (touxo en Galicia, variante moi esporádica pero documentable que figura no DdD, toijo no norte de Portugal –Tesouro do léxico patrimonial do galego e portugués-, toujaga en provenzal, toujago en occitano, toujo en gascón etc. E, non o esquezamos, estamos falando de raíces moi antigas, con case absoluta certeza, prelatinas, precélticas, quen sabe se incluso preindoeuropeas, quer dicir que nos movemos nun terreo difícil. Pensamos que non está dita a derradeira palabra verbo destas familias léxicas.

 

 

 

 

 

 

 

---

[1] Actualmente chámase Praza das Atochas á praza onde se sitúa o Cuartel de Atocha, antes chamado de Isabel a Católica ou Cuartel de Afonso XII ou Cuartel do Príncipe (Afonso). Noutrora, o Campo de Atocha era outro dos nomes do Campo da Forca, hoxe Praza de España: Nun libro de 1779 (Reglas y constituciones por que se rige la venerable Congregación de el Espíritu-Santo, y su compatrona María Santíssima de los Dolores que venera la misma Congregación en su capilla de la Iglesia parroquial de San Nicolás de Bari de la ciudad de La Coruña, p. 44) fálase da procesión dos Nazarenos e aí dise: acabada [a conversa entre a Imaxe das Dores e a do seu fillo] prosigue la Procession por el Campo arriba hasta el de Atocha, ó de la horca.

[2] José Ricardo Pardo Gato (2015), Del cuartel del Príncipe al acuartelamiento de Atocha. A Coruña: Arenas.

[3] Podemos documentar esa tradición (da presenza de San Pedro en España) nun libro do XVII: Juan Pallares y Gayoso, 1644-1668, Argos Divina Sancta María de Lugo de los Ojos grandes, Fundación, y Grandezas de su Iglesia, Sanctos naturales, Reliquias, y Venerables Varones de su Ciudad, y Obispado, Obispos y Arçobispos que en todos Imperios la gouernaron (p. 482). Nese libro (de libre acceso en Internet) compáranse milagres atribuídos á Virxe de Atocha de Madrid e á dos Ollos Grandes de Lugo, por exemplo un relativo á pureza e calidade do aceite das lámparas respectivas.

Nunha publicación posterior lemos que san Pedro deixaría como recordo da súa predicación no Campo de Atocha, a imaxe da Virxe traída de Antioquía (en: “Leyendas y tradiciones madrileñas”, Revista Escenas Contemporáneas, nº 1, 1859, revista cuxo director foi Manuel Ovilo y Otero, quen fora bibliotecario na USC).

[4] Basicamente g, i, j: Togis Altis, Togo/Togio, Toios, Tojo etc. (vid. G. Navaza, Fitotoponimia Galega, 2006, pp. 536-538), formas ás que podemos sumar Tugis (CODOLGA).

[5] A mención ao prado de Toia (futuro Atocha) aparece xa no Foro de Madrid do s. XII; nese prado hai que situar a capela dedicada á Virxe (con anterioridade á fundación do Convento de Atocha en 1523, que rexentarían os dominicos, sería unha humilde capela). E a esa Virxe de Atocha de Madrid hai dedicados dous dos milagres narrativos das Cantigas afonsinas (nn. 289 e 315). Non é alleo á difusión do culto a esta Virxe o feito de ser patroa de Madrid e de estar fortemente vencellada á monarquía hispana, ata o punto de iren os reis actuais (Felipe VI e Dona Letizia) ao madrileño santuario de Atocha a depositar o ramo de flores tras a cerimonia nupcial na catedral, mentres soaba a música dunha cantiga afonsina, do cancioneiro galego-portugués.

[6] Que fose traída á nosa cidade por un galego ben puidese ser, dada a condición viaxeira e migrante do ser galego desde sempre, desde a baixa Idade Media en adiante (guerras, navegacións, saídas a Castela á sega etc.). Como mostra podiamos citar o dato da expedición á Terra de Fogo dos irmáns pontevedreses Bartolomé e Gonzalo García de Nodal a principios do XVII. Cando finalizan o periplo (etapa Pernambuco-Sanlucar de Barrameda), Bartolomé escribe isto no seu diario: Martes nueue de Iulio [de 1619] al medio día entrò con las carabelas [bautizadas unha co nome Nuestra Señora del Buen Suceso e a outra, Nuestra Señora de Atocha] en la Barra de Sanlucar de Barrameda, en donde se acabò el viaje, a Dios gracias, y a la Virgen de Atocha, y del Buensuceso. Laus Deo (Bartolomé García de Nodal, Relacion del viaje que por orden de su Magd. y acuerdo del Real Consejo de Indias hizieron los capitanes Bartolome Garcia de Nodal y Gonçalo de Nodal...al descubrimiento del Estrecho nuebo de S. Vicente y reconosimiº del de Magallanes), de onde se deduce a antigüidade do carácter mariñeiro desta advocación á Virxe de Atocha, fóra xa do núcleo orixinal no prado das aforas de Madrid.

[7] O artigo de Fernández Caamaño, onde nos fornece de interesantes datos sobre a coruñesa capela de Atocha publicouse en “El Ideal Gallego” en 2016 (https://www.elidealgallego.com/texto-diario/mostrar/2317920/funesto-final-capilla-nombro-barrio).

[8] La historia y descripción de la ciudad de La Coruña de Antonio Rey Escariz (1996) Rey Escariz, Antonio Daviña Sáinz, Santiago

[9] En 1592 a capela está abandonada, e vive nela unha mulleriña enferma, a quen se quere botar de alí. En 1596 as autoridades eclesiásticas cominan a que volva retomarse a procesión (datos tomados de Velo Pensado).

[10] Album de la Caridad : Juegos Florales de La Coruña en 1861, seguido de un mosaico poético de nuestros vates gallegos contemporáneos.

GALICIA INMORRENTE

 GALICIA INMORRENTE.

 COLABORACIÓNS ESPECIAIS

 

(Fotografía antiga de Portosín, A Coruña. Todas as fotos están tiradas de Internet)

 

OS FOMENTADORES

 Dicía meu pai que na nosa vila de Portosín contaban os devanceiros que na época en que moitos galegos marcharon cara ás Américas, a Galicia chegaron empresarios cataláns buscando as sardiñas que xa esquilmaran no Mediterráneo. Os mariñeiros galegos pelexaron contra as novas artes de pesca, xa que dicían que arrastraban todo o que atopaban ao seu paso e podían acabar coa riqueza do mar. Pero a lei de Carlos III que concedera a licenza de explotación a esta burguesía catalá, non permitiu aos mariñeiros vender a ninguén máis o peixe e mesmo os obrigou a alugarlles as redes e aínda máis, puxo o prezo ás capturas.

Nas primeiras décadas os fomentadores cataláns limitáronse a  adquirir sardiña cochada en salgadura, manufacturada polos propios galegos afeitos a preparala así desde séculos e na que posuían gran experiencia. Chegaban coa costeira da sardiña, meses de outono e inverno, e unha vez concluída, retornaban aos lugares de orixe. O asentamento masivo e definitivo dos cataláns nas Rías Baixas efectuouse tras a Guerra da Independencia e foi entón cando se edificaron multitude de almacéns ou salgadeiras, optando estes fomentadores por lugares da beiramar abrigados e facilmente accesibles ás pequenas embarcacións, como foi o caso da nosa vila,  Portosín, na Ría de Noia-Muros. Así foi como ocuparon progresivamente a práctica totalidade das praias das Rías Baixas e aínda illas, como Ons e Sálvora, que converteron a esta industria na máis importante da época e isto había que recoñecelo, como tampouco ninguén podía discutir que a introdución da xávega, o novo aparello utilizado  por eles para a pesca da sardiña resultaba máis eficaz que as redes existentes, motivo que deu orixe  a un longo preito entre cataláns e galegos, xa que os últimos estimaban que non se debían legalizar polo prexuízo que ocasionaban.

Esta burguesía catalá non se inseriu na sociedade galega senón que buscou unhas relacións sociais e de parentesco cos propios cataláns, foi endogámica.  Din que falaban no seu idioma e de aí tamén o rexeitamento por parte das xente do pobo. Pero a oposición non se deu só no mundo mariñeiro, sabíase que eran rexeitados polo clero  por negarse a pagar os desmos, e tamén pola fidalguía que vía que se engrandecían  e lle quitaba privilexios. Era o de sempre, as clases poderosas opoñíanse por outros motivos ou por un motivo, o industrial catalán era un elemento alleo á sociedade inmobilista na que el pasou a ser o privilexiado.

 O feito foi que os mariñeiros galegos foron pouco a pouco acomodándose á dependencia dos empresarios cataláns, traballando nas súas fábricas, utilizando as redes importadas polos fomentadores nos seus  barcos, entregando toda a pesca, é dicir, adaptándose a un novo sistema. E todo iso á forza de traballar e traballar, sobre todo eles,  verdadeiros protagonistas, pero tamén sufridores desta industria para a que chegaban a traballar en domingo ou día festivo se o fomentador así o requiría, como facía Juan Goday de Canet de Mar, asentado na Illa de Arousa, con sona de agarrado, de aí a copla que circulaba:

“Á fábrica de Goday

botáronlle a maldición

traballa todos os domingos

e pola semana non”

 

Tamén falaba das mulleres que foron man de obra imprescindible nesta industria, entre elas as estibadoras, sobre vinte mulleres que facían o estibado en cada salgadeira, pero tamén axudaban ao transporte da sardiña desde a praia cargando na cabeza coas patelas e as cestas ata o almacén.

 

(Muller coa patela de peixe)

 

Unha das claves do éxito da industria das salgadeiras foi o perfecto coñecemento destes fomentadores, procedentes dunha burguesía con gran tradición neste tipo de actividades,  dos principais circuítos comerciais da época;  así meu pai lembraba que contaban que nun bergantín denominado Santos Inocentes cargaron quince cascos maiores de sardiña prensada desde Portosín cara o porto de Nápoles  nun intercambio comercial.

Pero tamén chegou a crise pola subida dos custos do sal e a política económica proteccionista que fixo entrar en crise o sector, e entón houbo que botar man dos cartos que chegaban de América para rematar con aquel tempo de fame e miseria, sen contar coas crises sardiñeiras nas que desaparecía a sardiña das nosas costas e víanse na obriga de dedicarse a outras capturas empregando novos métodos como o dos palangres para a pescada. Así foi como esta industria empezou a dar síntomas de improdutividade e os fomentadores ameazaron co peche das súas factorías e deixar sen traballo a un bo número de traballadores, sucedeu en 1881 na nosa vila e eran cinco os empresarios cataláns implicados. De aí en diante ese negocio foi pasando a mans de empresarios galegos que instalaron novos almacéns pero non da envergadura dos cataláns que continuaron con moitas dificultades e que abandonaron definitivamente nos anos anteriores á Guerra Civil ou pouco tempo despois. As consecuencias foron un masivo desemprego e a única vía de salvación , a emigración a América de novo.

E visto todo isto desde a distancia, meu pai non sabía dicir se foron máis os aspectos positivos ou puideron máis os negativos. O feito é que a vila quedou marcada para sempre, aínda hoxe queda unha rúa que se denomina As ramblas; e o certo é que o porto viviu unha época de prosperidade que tamén se reflectiu no florecemento dos gremios do mar e posteriormente no asociacionismo e sindicalismo que propiciaron entre o seu labor social, unha meritoria obra educativa por parte dos Pósitos.  En Portosín a escola do Pósito solicitouse en 1923, o ano en que naceu meu pai.

(Mulleres turrando dunha rede en Ézaro. Foto de Ruth M. Anderson)

 

 

De todos xeitos esa industria aínda que esmorecente estaba dando paso a outra que xa quedou ata os nosos días, a industria conserveira. Da técnica tradicional galega que eliminaba pouca graxa da sardiña e permitía un tempo de conservación moi limitado pasouse  ao método catalán de prensado co que se extraía unha maior cantidade de graxa, o saín, ata chegar á  técnica  do tratamento e posterior enlatado do peixe das conserveiras. Coa nova tecnoloxía preparouse un novo produto que acadou un grande prestixio hoxe consolidado.

 

 

(Atadoras en Moaña. Anos 50)

 

 

 

 

NA TRIBUNA

 

Gustábame que mamá me levase á tribuna, aquela parte da casa dos cataláns enriba da chanca onde se aproveitaba a luz do claro que chegaba polas galerías, alí escoitaba historias de xente coñecida e doutra que nunca oíra falar. As atadoras pasaban moito tempo alí, sentadas nuns tallos e coa rede  nos xeonllos e a agulla, as tesoiras ou os tacos  nas mans, ataban e ataban nos panos, unhas veces con calma e outras con presa, a que metía o patrón para poder saír a faenar porque non había máis rede ca esa. Elas empezaran a traballar neste oficio para axudar aos mariñeiros que reparaban mallas de arrastre que romperan no mar e, ás veces, un par de mans non era suficiente.  Ataban sobre todo pezas do xeito,  xareta,  boliches e despois cos cataláns a xávega. Facíano para que os barcos puidesen volver ao mar sen demora. Aparellos non había moitos, polo menos ata que chegaron os cataláns e ademais estaba todo o proceso do tratamento da rede que era de algodón e había que curala dándolle unha tintura nos encascadores con casca de piñeiro levantino para que o fío se fixera duradeiro, operación que se facía cinco veces consecutivas.

A tribuna foi a solución para deixar de atar ao raso onde a friaxe dos días de inverno penetraba ata a alma, pero iso supoñía traballar para o fomentador, o único que tiña tribuna.  Ata a súa chegada a rede amañábase no peirao ou ás veces na casa do mariñeiro, pero desde que se instalaran no pobo había xa moito tempo, había tribunas. Estas eran moito máis ca iso. Ai as tribunas! Se elas falasen...

Ultimamente cando non había homes falábase sempre do mesmo, o encargado da fábrica andaba a cambiar de sitio a algunhas estibadoras ou a unha estibadora,  que se quería favorecer a Carmiña e non permitía que cargase coas patelas de sardiña desde a praia ao almacén, que se non  deixaba que ninguén  máis ca ela ensartase as sardiñas polos ollos nas variñas e estibalas nos cascos coas cabezas cara fora porque era delicada cos peixes , que se os toros que sobraban eran sempre para ela.... Segundo se dicía na tribuna, ela era sempre a máis indicada para esas operacións, a máis fina...Disque semellaba doutra clase. Mesmo comentaban na fábrica que algunha vez subira ao cuarto do encargado, a súa oficina, coa escusa de que a muller do fomentador a precisaba para non sei que recado; o certo era que el non lle quitaba ollo desde a ventá do seu cuarto que tiña acceso visual ás instalacións da fábrica para facilitarlle o control de produtividade, sobre todo do traballo das mulleres. Pero todo eran lerias, no pobo xa se sabía da sona do encargado...

A tribuna convertíase nunha verdadeira  “tribuna” na que cadaquén peroraba do que mellor lle parecía, facíanse comentarios a cerca do agarrados que eran os cataláns que mesmo facían traballar en domingo ou festivo, faladurías sobre as preferencias do encargado por determinadas mozas... que só remataban cando aparecía o patrón para vixiar o traballo e se decataba do silencio forzoso ao poñer o pé na porta: “Andades a rexoubar da xente! Mais vos valera adicarvos ao voso! Chitón e non se fale máis! O aparello ten que estar listo hoxe!”.  Pero ao marchar,  volvían as lerias.

(Interior dunha fábrica conserveira en Galicia)

 

Ao pouco tempo toda a vila estaba de volta do díxome-díxome, por iso aproveitei esa tarde para ir á tribuna, estaba segura que habería novidades. E así foi, a tal Carmiña xa non estaba na fábrica, dicían que nin sequera no pobo, estaba rumbo a Arxentina, a mellorar a situación económica da familia, pero o certo era que o seu estado quedou en evidencia unha mañá cando estibando as sardiñas sufriu un mareo e xa se desencadeou o escándalo: Carmiña, segundo se comentaba, quedara preñada do encargado, este fora chamado polo fomentador e a partir de aí,  o de sempre, os cataláns non se mesturan cos traballadores,  o encargado é un catalán que nunca deixaría de cumprir as ordes do fomentador.

E así era a vida, dicían. Eu non comprendía moito, pero as atadoras non se abraiaban polo caso, semellaba que xa tiñan asumidas esas actitudes;  e volvían a falar doutros , entre eles chamoume a atención o duns cataláns da rúa das Ramblas que disque eran tan ricos que mesmo tiñan un casino na casa ao que chamaban o cuarto do billar onde se reunían a xogar grandes cantidades  de cartos, e cando se acababan chegaban a xogar ata a casa.  Serían faladurías ou non, pero o certo é que aínda hoxe os da vila miran para a casa en cuestión  e comentan a desgraza do antigo dono.

Pasado o tempo,  a tribuna na que eu escoitei tantas historias foi vendida e habilitada como vivenda,  e cando a visito, creo escoitar aínda a aquelas atadoras que non perdían de amañar a rede nin un instante, pero tampouco deixaban de contar as súas historias que tanto me gustaban. E é que estaban na tribuna!

 

 

Beni Vidal Tomé

Profesora de Lingua e Literatura

 

 

(En "Amor de Tango", Queizán trata o tema das reivindicacións das traballadoras da conserveira en Vigo)