A CORUÑA
ATOCHA
 |
| (Mapa de Francisco Montaigú de 1726. Agás as deste mapa, xentilmente cedido por Purificación Soto, todas as fotos están tiradas de Internet) |
A voz Atocha designa ou designaba noutrora na nosa cidade un barrio
(dividido en dúas partes, Atocha Alta e Atocha Baixa), unha pequena igrexa,
unha praza
e un cuartel. A día de hoxe a verba dá nome a un colexio (A Grande Obra de
Atocha), en cuxo inteiror se custodia a imaxe da Virxe de Atocha, de grande
veneración na Coruña do pasado. Hai varias cuestións interesantes sobre esta
advocación mariana, sobre a veneración coruñesa pola Virxe de Atocha, factor
causante da implantación do microtopónimo na cidade.
 |
| (Do mapa de Montaigú de 1726. A capela de Nosa Señora de Atocha correspóndese no nº 37) |
1ª. A primeira
podemos formulala así: é unha veneración importada ou, digamos, autóctona? José
R. Pardo,
nunha obra fundamental sobre o acuartelamento de Atocha, di o seguinte:
Etimológicamente la “atocha” es una planta muy parecida al esparto y
según la tradición los discípulos de San Pedro llegaron a España con una imagen
de la Virgen que depositaron en unos terrenos en los que se cultivaba esta
planta. El culto se extendió por todo el territorio español y si, por ejemplo,
en Madrid se venera a Nuestra Señora de Atocha en la Basílica de su nombre, en
A Coruña se hizo lo propio en la capilla de la Virgen de Atocha (p.
51).
Este autor, de sólida formación
militar, manexa unha tradición asentada de antigo. Efectivamente, atribúese a
San Pedro a súa vinda a España, incluso a Galicia (e máis en concreto, a Lugo),
e dise incluso que trouxo o culto á Virxe de Atocha desde Antioquía.
Evidentemente, é unha lenda, con tantos visos de ser certa coma a lenda da
chegada do apóstolo Santiago ás nosas costas nunha barca de pedra. A idea, xa
que logo, de que San Pedro estende el
mesmo o culto traído de Antioquía por toda a península, queda dentro do
lexendario e máis nada.
 |
| (Real basílica de Atocha en Madrid, actualmente) |
Por outra parte, se o culto de
Atocha fose autóctono e antigo, esperariamos unha voz tamén autóctona para
designar esa Virxe. (A)tocha correspónderíase co galego (A) Toxa, con variantes ortográficas
medievais próximas.
Abondaremos neste punto ao tratar da etimoloxía. Agora chegue con dicir que non
hai documentación ningunha no Portal de Toponimia sobre unha raíz con palatal
africada xorda, con ch (tipo *Atocha,
*Tocha; temos Tochas no CODOLGA
pero representa un /K/, unha velar oclusiva xorda).
Con case total certeza diremos
que si é importada. Dada a antigüidade do culto á Virxe madrileña de Atocha,
moi anterior no tempo á veneración documentable na Coruña, teremos que supoñer
que esta veneración irradia desde o centro peninsular, imposible saber se traída
por unha persoa de dentro ou de fóra de Galicia.
 |
| (Antiga capela de Atocha, tirada do artigo en prensa do señor Fdez. Caamaño) |
2ª. A segunda cuestión é a datación. Cando se establece este culto
e se funda a capela dedicada á Virxe de Atocha na Coruña? X. M. Fernández
Caamaño fala do século XIV
mais, que nós saibamos, non hai documentación a ese respecto (salvo que se
refira á capela anterior). Na nosa humilde opinión o culto debe ser posterior
ao século XVI porque se nesa centuria existise tiña que haber algunha
referencia no insubstituíble libro de I. Velo Pensado para ese período (La vida municipal de A Coruña en el siglo
XVI) e –salvo lapso noso- tal referencia brilla no libro pola súa ausencia.
Podemos fixarnos nas primeiras
documentacións fidedignas da presenza da Virxe/Capela de Atocha na Coruña. As
primeiras –sempre no que nós sabemos- achégannolas os señores Antonio Rey
Escariz e Santiago Daviña Sáinz:
Humildísima y pequeña
capilla, sobre setenta metros cuadrados, que dio nombre al barrio. Sus orígenes
en el siglo XVI, llamándose en principio ermita de la Santa Cruz, cambia de
nombre al aumentar la devoción por Nuestra Señora de Atocha en 1627. Se tira al
amenazar ruina en 1927 construyéndose en 1945 un edificio, la venta del solar
estuvo en tres mil pesetas, hoy desaparecido para dar comunicación a las calles
de San Juan y Orillamar. En la actualidad podemos ver, en lo que fue casa
colindante, parte de muros y sillares de la capilla. En su interior había un
sepulcro yacente, en el exterior unos relieves que pudieron haber pertenecido
al convento de los dominicos arrasado por los ingleses en 1589 que se conservan
en el Museo Arqueológico del castillo de San Antón. La imagen de la virgen que
presidía la capilla está en la de la Grande Obra de Atocha. Institución fundada
por Baltasar Pardal que dio gran apoyo físico y educacional a un barrio pobre y
abandonado de las instituciones civiles.
Nun artigo publicado en prensa en
2014 o historiador X. Alfeirán di que o cambio de nome tivo lugar en 1928:
En A Coruña sabemos que
existía en el siglo XVI una ermita llamada de la Santa Cruz o de las Cruces.
Conocemos muy poco sobre ella. Apenas algunas referencias que nos hablan de las
procesiones de las cruces, el Domingo de Ramos y el día de la exaltación, que
partiendo de los diferentes templos medievales coruñeses confluían en la
iglesia de Santiago para después ir hasta la de Santa Cruz, que estaba
extramuros de la ciudad. Pero ¿dónde? Un documento, inédito hasta hoy y
custodiado en el Archivo Municipal coruñés, nos permite conocer su situación y
por qué no volvemos a tener noticias de ella a partir de comienzos del siglo
XVII. El 2 de abril de 1628 el Ayuntamiento, patrón de la ermita de las Cruces,
dio licencia a la Cofradía de Nuestra Señora de Atocha para poner en dicha
ermita la imagen de la Virgen. Desde entonces la ermita de la Santa Cruz
pasaría a ser llamada ermita de la Virgen de Atocha. Estaba pues situada al
final de lo que hoy es la calle San Juan. No queda casi nada de ella; en su
lugar hay un edificio de viviendas con fachada a la calle Atocha Baja. Cruel
ironía del patrimonio coruñés (https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2014/05/11/antigua-ermita-santa-cruz/0003_201405H11C9991.htm
Así que antes de denominarse de Atocha, a capela era de Santa Cruz ou das Cruces. Velo Pensado, no libro amentado, fala en varias
ocasións desa capela coruñesa e si, dinos que alí se reunían todos os Domingos
de Ramos as procesións procedentes de todas as parroquias, que alí se escoitaba
o Evanxeo e o sermón e que logo volvían en procesión ás parroquias
correspondentes onde se oficiaba a eucaristía. A procesión –lemos aínda no
libro de Velo- estaba organizada polo Concello, e noutro lugar dísenos: iban con sus cruces a la procesión. A
tradición deixou de celebrarse, probablemente tras o ataque de Drake en maio de
1589, porque a capela da Santa Cruz debeu de ser unha das derruídas nese
episodio da nosa historia.
Serán esas as cruces, as da procesión vinculada á capela das Cruces, as que se ven no mapa acabado de atopar en
Inglaterra e que os británicos datan precisamente un pouco antes de 1589? Son
15 cruces as que se ven perfectamente. Catorce son as dun viacrucis e a número
15, máis alta, representaría a cruz de Cristo no Calvario.
 |
| (Mapa da Coruña que se custodia nun arquivo británico e que parece estar datado arredor de 1589) |
O señor Fdez. Caamaño no artigo
de prensa amentado dá estes datos do derradeiro cuartel do século XVII: La capilla pertenecía al Patronato
municipal, tal como figura en un expediente de 1693. Di tamén que antes, en
1669, Cosme de Médici foille rezar á Virxe na súa capela (altamente verosímil,
temos unha descrición completa da visita ao santuario de Atocha en Madrid
–visita feita o 28 de outubro de 1668- por parte do ilustre viaxeiro e sabemos
que era un home moi relixioso; na Coruña estivo 12 días, esperando para poder
embarcar, así que tempo non lle faltaría).
E xa no século XIX atopámonos cunha rica referencia á
veneración coruñesa á Virxe de Atocha na obra de autores senlleiros das letras
galegas: unha vén da man de Manuel Murguía:
Hemos visto impresa en su casa [de Manuel Portela] una Novena de Nuestra Señora de Atocha, 1854 (en Diccionario de escritores gallegos, 1862).
A outra mención é un longo poema
da autoría de Antonio de la Iglesia, titulado “A Reina na Atocha”.
O poema non ten perda: confirma o que xa sabiamos, que se funda a capela de
Atocha aproveitando os restos doutra anterior, e confirma así mesmo a tradición
mariñeira desa advocación. Coma Santa María do Campo, coma a Virxe da Estrela,
coma a Virxe de Pastoriza, coma a Virxe do Carmo, a coruñesa Virxe de Atocha
foi faro e guía dos seres humanos que ao longo de séculos traballan no mar con
perigo das súas vidas.
Con respecto ás primeiras representacións
cartográficas nas que consta o nome de Atocha, J. Ricardo Pardo cita o mapa de Juan
de la Ferriere de 1736, mais xa antes temos amentada a capela co nome Nosa
Señora de Atocha nun mapa de Francisco Montaigú de 1726.
 |
| (Mapa de la Ferriere de 1736) |
3ª. A terceira cuestión versaría sobre a etimoloxía. Procuraremos
ser sucintos, carecemos de certezas absolutas. Deixando de lado hipóteses
peregrinas ou etimoloxías populares, como a que di que Atocha vén de Antioquía,
hai basicamente dúas opcións verosímiles.
Simonet, eminente lexicógrafo,
publica o seu glosario (Glosario de voces
ibéricas y latinas usadas entre los mozárabes) en 1888 e considera que toxo/tojo é voz “afín” a tháucha (= (a)tocha).
Menéndez Pidal (Orígenes del Español) estuda Toia/Tocha, recoñece na grafía antiga
con i o valor do ch (palatal africada) e pono en relación con tauza ‘esparto’, arabismo que aparece nun vocabulario levantino do
s. XIII (di que tauza é igual ao
castelán atocha).
Coromines é taxativo: atocha (formas medievais toia, tocha) esixe unha raíz *tautia ou *taucia mentres que tojo/toxo
esixen unha raíz distinta, tipo *toi̯-
(con iode, un elemento bastante verosímil, toda vez que a palatal x/j parece, efectivamente, implicalo;
este iode postúlao na entrada ATOCHA).
Alude o mestre catalán á relación que Simonet establece entre as dúas familias
léxicas (a de toxo e a de atocha), comprende que semanticamente
parecen estar emparentadas pero nega categoricamente a filiación.
Nós inclinámonos por Simonet. A
parentela semántica é forte: tanto o toxo coma a toia/tocha son plantas co sema [+ materia vexetal dura]. En
castelán só se documenta toia/tocha,
sen ditongar (tocha dura na
documentación de Madrid ata o XVI), para documentar formas con ditongo au hai que ir a outras linguas (árabe,
mozárabe). Tamén na familia de tojo/toio/togis/toxo
hai na Romania (territorio das linguas románicas) variantes ditongadas (touxo en Galicia, variante moi
esporádica pero documentable que figura no DdD, toijo no norte de Portugal –Tesouro
do léxico patrimonial do galego e portugués-, toujaga en provenzal, toujago
en occitano, toujo en gascón etc.
E, non o esquezamos, estamos falando de raíces moi antigas, con case absoluta
certeza, prelatinas, precélticas, quen sabe se incluso preindoeuropeas, quer
dicir que nos movemos nun terreo difícil. Pensamos que non está dita a
derradeira palabra verbo destas familias léxicas.
