GALICIA INMORRENTE.
COLABORACIÓNS ESPECIAIS
(Fotografía antiga de Portosín, A Coruña. Todas as fotos están tiradas de Internet)
OS FOMENTADORES
Dicía meu pai que na nosa vila de Portosín contaban os devanceiros que na época en que moitos galegos marcharon cara ás Américas, a Galicia chegaron empresarios cataláns buscando as sardiñas que xa esquilmaran no Mediterráneo. Os mariñeiros galegos pelexaron contra as novas artes de pesca, xa que dicían que arrastraban todo o que atopaban ao seu paso e podían acabar coa riqueza do mar. Pero a lei de Carlos III que concedera a licenza de explotación a esta burguesía catalá, non permitiu aos mariñeiros vender a ninguén máis o peixe e mesmo os obrigou a alugarlles as redes e aínda máis, puxo o prezo ás capturas.
Nas primeiras décadas os fomentadores cataláns limitáronse a adquirir sardiña cochada en salgadura, manufacturada polos propios galegos afeitos a preparala así desde séculos e na que posuían gran experiencia. Chegaban coa costeira da sardiña, meses de outono e inverno, e unha vez concluída, retornaban aos lugares de orixe. O asentamento masivo e definitivo dos cataláns nas Rías Baixas efectuouse tras a Guerra da Independencia e foi entón cando se edificaron multitude de almacéns ou salgadeiras, optando estes fomentadores por lugares da beiramar abrigados e facilmente accesibles ás pequenas embarcacións, como foi o caso da nosa vila, Portosín, na Ría de Noia-Muros. Así foi como ocuparon progresivamente a práctica totalidade das praias das Rías Baixas e aínda illas, como Ons e Sálvora, que converteron a esta industria na máis importante da época e isto había que recoñecelo, como tampouco ninguén podía discutir que a introdución da xávega, o novo aparello utilizado por eles para a pesca da sardiña resultaba máis eficaz que as redes existentes, motivo que deu orixe a un longo preito entre cataláns e galegos, xa que os últimos estimaban que non se debían legalizar polo prexuízo que ocasionaban.
Esta burguesía catalá non se inseriu na sociedade galega senón que buscou unhas relacións sociais e de parentesco cos propios cataláns, foi endogámica. Din que falaban no seu idioma e de aí tamén o rexeitamento por parte das xente do pobo. Pero a oposición non se deu só no mundo mariñeiro, sabíase que eran rexeitados polo clero por negarse a pagar os desmos, e tamén pola fidalguía que vía que se engrandecían e lle quitaba privilexios. Era o de sempre, as clases poderosas opoñíanse por outros motivos ou por un motivo, o industrial catalán era un elemento alleo á sociedade inmobilista na que el pasou a ser o privilexiado.
O feito foi que os mariñeiros galegos foron pouco a pouco acomodándose á dependencia dos empresarios cataláns, traballando nas súas fábricas, utilizando as redes importadas polos fomentadores nos seus barcos, entregando toda a pesca, é dicir, adaptándose a un novo sistema. E todo iso á forza de traballar e traballar, sobre todo eles, verdadeiros protagonistas, pero tamén sufridores desta industria para a que chegaban a traballar en domingo ou día festivo se o fomentador así o requiría, como facía Juan Goday de Canet de Mar, asentado na Illa de Arousa, con sona de agarrado, de aí a copla que circulaba:
“Á fábrica de Goday
botáronlle a maldición
traballa todos os domingos
e pola semana non”
Tamén falaba das mulleres que foron man de obra imprescindible nesta industria, entre elas as estibadoras, sobre vinte mulleres que facían o estibado en cada salgadeira, pero tamén axudaban ao transporte da sardiña desde a praia cargando na cabeza coas patelas e as cestas ata o almacén.
(Muller coa patela de peixe)
Unha das claves do éxito da industria das salgadeiras foi o perfecto coñecemento destes fomentadores, procedentes dunha burguesía con gran tradición neste tipo de actividades, dos principais circuítos comerciais da época; así meu pai lembraba que contaban que nun bergantín denominado Santos Inocentes cargaron quince cascos maiores de sardiña prensada desde Portosín cara o porto de Nápoles nun intercambio comercial.
Pero tamén chegou a crise pola subida dos custos do sal e a política económica proteccionista que fixo entrar en crise o sector, e entón houbo que botar man dos cartos que chegaban de América para rematar con aquel tempo de fame e miseria, sen contar coas crises sardiñeiras nas que desaparecía a sardiña das nosas costas e víanse na obriga de dedicarse a outras capturas empregando novos métodos como o dos palangres para a pescada. Así foi como esta industria empezou a dar síntomas de improdutividade e os fomentadores ameazaron co peche das súas factorías e deixar sen traballo a un bo número de traballadores, sucedeu en 1881 na nosa vila e eran cinco os empresarios cataláns implicados. De aí en diante ese negocio foi pasando a mans de empresarios galegos que instalaron novos almacéns pero non da envergadura dos cataláns que continuaron con moitas dificultades e que abandonaron definitivamente nos anos anteriores á Guerra Civil ou pouco tempo despois. As consecuencias foron un masivo desemprego e a única vía de salvación , a emigración a América de novo.
E visto todo isto desde a distancia, meu pai non sabía dicir se foron máis os aspectos positivos ou puideron máis os negativos. O feito é que a vila quedou marcada para sempre, aínda hoxe queda unha rúa que se denomina As ramblas; e o certo é que o porto viviu unha época de prosperidade que tamén se reflectiu no florecemento dos gremios do mar e posteriormente no asociacionismo e sindicalismo que propiciaron entre o seu labor social, unha meritoria obra educativa por parte dos Pósitos. En Portosín a escola do Pósito solicitouse en 1923, o ano en que naceu meu pai.
(Mulleres turrando dunha rede en Ézaro. Foto de Ruth M. Anderson)
De todos xeitos esa industria aínda que esmorecente estaba dando paso a outra que xa quedou ata os nosos días, a industria conserveira. Da técnica tradicional galega que eliminaba pouca graxa da sardiña e permitía un tempo de conservación moi limitado pasouse ao método catalán de prensado co que se extraía unha maior cantidade de graxa, o saín, ata chegar á técnica do tratamento e posterior enlatado do peixe das conserveiras. Coa nova tecnoloxía preparouse un novo produto que acadou un grande prestixio hoxe consolidado.
(Atadoras en Moaña. Anos 50)
NA TRIBUNA
Gustábame que mamá me levase á tribuna, aquela parte da casa dos cataláns enriba da chanca onde se aproveitaba a luz do claro que chegaba polas galerías, alí escoitaba historias de xente coñecida e doutra que nunca oíra falar. As atadoras pasaban moito tempo alí, sentadas nuns tallos e coa rede nos xeonllos e a agulla, as tesoiras ou os tacos nas mans, ataban e ataban nos panos, unhas veces con calma e outras con presa, a que metía o patrón para poder saír a faenar porque non había máis rede ca esa. Elas empezaran a traballar neste oficio para axudar aos mariñeiros que reparaban mallas de arrastre que romperan no mar e, ás veces, un par de mans non era suficiente. Ataban sobre todo pezas do xeito, xareta, boliches e despois cos cataláns a xávega. Facíano para que os barcos puidesen volver ao mar sen demora. Aparellos non había moitos, polo menos ata que chegaron os cataláns e ademais estaba todo o proceso do tratamento da rede que era de algodón e había que curala dándolle unha tintura nos encascadores con casca de piñeiro levantino para que o fío se fixera duradeiro, operación que se facía cinco veces consecutivas.
A tribuna foi a solución para deixar de atar ao raso onde a friaxe dos días de inverno penetraba ata a alma, pero iso supoñía traballar para o fomentador, o único que tiña tribuna. Ata a súa chegada a rede amañábase no peirao ou ás veces na casa do mariñeiro, pero desde que se instalaran no pobo había xa moito tempo, había tribunas. Estas eran moito máis ca iso. Ai as tribunas! Se elas falasen...
Ultimamente cando non había homes falábase sempre do mesmo, o encargado da fábrica andaba a cambiar de sitio a algunhas estibadoras ou a unha estibadora, que se quería favorecer a Carmiña e non permitía que cargase coas patelas de sardiña desde a praia ao almacén, que se non deixaba que ninguén máis ca ela ensartase as sardiñas polos ollos nas variñas e estibalas nos cascos coas cabezas cara fora porque era delicada cos peixes , que se os toros que sobraban eran sempre para ela.... Segundo se dicía na tribuna, ela era sempre a máis indicada para esas operacións, a máis fina...Disque semellaba doutra clase. Mesmo comentaban na fábrica que algunha vez subira ao cuarto do encargado, a súa oficina, coa escusa de que a muller do fomentador a precisaba para non sei que recado; o certo era que el non lle quitaba ollo desde a ventá do seu cuarto que tiña acceso visual ás instalacións da fábrica para facilitarlle o control de produtividade, sobre todo do traballo das mulleres. Pero todo eran lerias, no pobo xa se sabía da sona do encargado...
A tribuna convertíase nunha verdadeira “tribuna” na que cadaquén peroraba do que mellor lle parecía, facíanse comentarios a cerca do agarrados que eran os cataláns que mesmo facían traballar en domingo ou festivo, faladurías sobre as preferencias do encargado por determinadas mozas... que só remataban cando aparecía o patrón para vixiar o traballo e se decataba do silencio forzoso ao poñer o pé na porta: “Andades a rexoubar da xente! Mais vos valera adicarvos ao voso! Chitón e non se fale máis! O aparello ten que estar listo hoxe!”. Pero ao marchar, volvían as lerias.
(Interior dunha fábrica conserveira en Galicia)
Ao pouco tempo toda a vila estaba de volta do díxome-díxome, por iso aproveitei esa tarde para ir á tribuna, estaba segura que habería novidades. E así foi, a tal Carmiña xa non estaba na fábrica, dicían que nin sequera no pobo, estaba rumbo a Arxentina, a mellorar a situación económica da familia, pero o certo era que o seu estado quedou en evidencia unha mañá cando estibando as sardiñas sufriu un mareo e xa se desencadeou o escándalo: Carmiña, segundo se comentaba, quedara preñada do encargado, este fora chamado polo fomentador e a partir de aí, o de sempre, os cataláns non se mesturan cos traballadores, o encargado é un catalán que nunca deixaría de cumprir as ordes do fomentador.
E así era a vida, dicían. Eu non comprendía moito, pero as atadoras non se abraiaban polo caso, semellaba que xa tiñan asumidas esas actitudes; e volvían a falar doutros , entre eles chamoume a atención o duns cataláns da rúa das Ramblas que disque eran tan ricos que mesmo tiñan un casino na casa ao que chamaban o cuarto do billar onde se reunían a xogar grandes cantidades de cartos, e cando se acababan chegaban a xogar ata a casa. Serían faladurías ou non, pero o certo é que aínda hoxe os da vila miran para a casa en cuestión e comentan a desgraza do antigo dono.
Pasado o tempo, a tribuna na que eu escoitei tantas historias foi vendida e habilitada como vivenda, e cando a visito, creo escoitar aínda a aquelas atadoras que non perdían de amañar a rede nin un instante, pero tampouco deixaban de contar as súas historias que tanto me gustaban. E é que estaban na tribuna!
Beni Vidal Tomé
Profesora de Lingua e Literatura
(En "Amor de Tango", Queizán trata o tema das reivindicacións das traballadoras da conserveira en Vigo)
