xoves, 3 de abril de 2014

LENDO A HOMERO (II)

Lendo a Homero (II)
Imos variar o enfoque. Na primeira parte escoitamos as voces dos rapaces que leron a Homero. Agora escoitaremos a voz do profesor de filosofía. Benito Arbaizar, ademais de darvos clase e de ler os poetas alemáns, escribe de cando en vez. E publica. Teño xunta a min, sen ir máis lonxe, un libro seu sobre Copérnico. Son razóns suficientes como para que valoremos o que temos na casa. Espero os vosos comentarios tras a lectura deste seu artigo. 

(Ilustración de Vicente B. Ballester pra a ed. do Círculo de Lectores da Ilíada e a Odisea de 1971)

Aquiles e Ulises.

A Odisea é a historia dunha viaxe chea de aventuras e perigos que entrecruza os destinos de homes, heroes e deuses. Quen viaxa é un home que ten a guerra ás súas costas e o retorno ao fogar no seu corazón. A epopea é expresión dunha cultura que forxou as bases de Occidente, a expresión dun pobo decididamente novo e audaz, que vemos nacer literariamente co mozo Aquiles, protagonista da Ilíada, e concluír históricamente co mozo Alexandre, protagonista da historia. Un pobo que creou a democracia e revolucionou a arte e o pensamento. Un pobo que ten no “astutísimo Ulises” unha das súas expresións paradigmáticas. 
A Ilíada e a Odisea, esas cimas da literatura universal, son dúas fiestras ao alma grega e, como tratarei de glosar, tamén dous momentos e dúas caras dun desenvolvemento do seu espírito. Dous momentos que expresan o espazo mítico que abre a cosmovisión grega antes de que brotasen a filosofía e a ciencia, momentos que sinalan a terra na que a devandita cultura botou raíz antes de que dese os seus froitos históricos máis asombrosos.
Mais no mesmo seo da mitoloxía grega é observable unha evolución que preludia e aproxima o amencer do pensamento filosófico. Homero e Hesíodo fixeron pasar unha multiplicidade de representacións e usos relixiosos coexistentes na época polo baruto (epicamente artístico ou xenealoxicamente sistemático) da relixión dos deuses olímpicos que procedía da nobreza xonia. O máis antigo testemuño de devandita cultura aristocrática é Homero, se convimos en designar con ese nome ás dúas epopeas que a el se vinculan: a Iliada e a Odisea.
O estado dos deuses que nos presenta a Iliada é un fiel reflexo da monarquía arcaica na que o xefe militar supremo tropezaba a miúdo con dificultades para conseguir a submisión dos príncipes xefes,[i] do mesmo xeito que Aquiles responde ao ideal ético (areté) da aristocracia guerreira na convulsiva época das migracións. Na Odisea, con todo, cabe observar a presenza dun maior racionalismo ético e relixioso. Nela raramente entran os heroes en loita e ata se nos describe a súa vida durante a paz (mentres que ao lector da Iliada cústalle imaxinarse aos seus heroes fóra da loita). Este describir a existencia do guerreiro trala guerra patentiza a pertenza da Odisea a unha época na que os nobres vivían unha vida xa menos convulsiva que aquela sobre a que se asentaba o fervor bélico da Iliada.
Aínda que a máis alta medida de todo valor humano segue sendo na Odisea a destreza guerreira, acentúanse tamén nela a estimación das virtudes intelectuais e sociais. De feito, o seu heroe Ulises é, fronte ao temperamental e belicoso Aquiles, o home ao cal nunca falta o consello intelixente e a palabra adecuada (figura a cuxo trasluz podemos observar a astucia do xonio aventureiro pertencente á época das viaxes marítimas). Concomitantemente, o poder de Zeus que preside o consello de deuses ao comezo da Odisea, parece asentarse máis sobre unha alta conciencia filosófica que sobre a súa ameazante forza. De igual modo, a arbitrariedade coa que os homes eran obxecto do capricho dos deuses na Iliada abre paso a unha maior conciencia da responsabilidade que todo home ten con respecto ao seu destino.[ii] 
Tales diferenzas reflíctense nos heroes principais de ambas epopeas: Aquiles e Ulises. O primeiro deles parece ser a representación plena de, en palabras de Nietzsche, “a magnífica besta loura, andando errante de botín e vitorias”[iii] cuxos xuízos de valor “están condicionados a unha constitución física poderosa, a unha saúde florecente, rica e ata desbordante, xunto co que determina o mantemento desta, é dicir, a guerra, as aventuras, a caza, a danza, as loitas e, en xeral, todo o que implica actividade forte, libre e alegre.”[iv] Hölderlin vía en Aquiles “a flor máis lograda e efémera do mundo dos heroes”, e prosegue dicindo:
Case quixese pensar que o poeta antigo déixao aparecer tan pouco en acción, e deixa que os outros fagan ruído en tanto que o seu heroe permanece na tenda, co fin de profanalo o menos posible no tumulto de Troia. De Ulises podía o poeta contar bastantes cousas. Este é un saco cheo de solto, no cal hai moito que contar; co outro acábase moito antes.”[v] 
Hölderlin fai aquí unha clara decantación de preferencias e favor de Aquiles. De todos os xeitos, o certo é que, na literatura da Antiga Grecia, non son escasas as referencias á mingua de excelencia aristocrática que arrastraba Ulises con respecto a Aquiles. Perda de rango aristocrático na que vemos un reflexo do tránsito histórico e político que estaba acontecendo.
Traxedias de Sófocles como Áyax ou Filoctetes, son unha clara mostra dos claroscuros que envolven a figura de Ulises. Así, por exemplo, en Áyax a acción tráxica desencadéase por mor de que, trala súa morte, a armadura de Aquiles non é outorgada ao máis valoroso, Áyax, senón ao máis astuto, Ulises. Iso, en primeiro lugar, é un signo do devandito desprazamento heroico, xa que o facho épico do guerreiro Aquiles é legado, non ao representante da areté do arroxo no combate (Áyax) senón ao representante do cálculo e a astucia: Ulises. O centro de gravidade da areté vaise desprazando cara ao intelectual. Precisamente o drama de Áyax e o que lle conduce ao suicidio é a súa conciencia de ser desprazado do seu lugar heroico; o drama de Áyax é ser varrido por un desprazamento mítico. “O longo e inconmensurable tempo”,di Áyax, “trae á vida absolutamente todas as cousas, e as visibles escuréceas”.[vi] E, efectivamente era o tempo mesmo da historia, o destino histórico, o que elevaba como un sol emerxente a areté de Ulises e afundía como un sol que se pon a de Aquiles (da cal Ayax era un sucesor).
No Filoctetes de Sófocles achamos unha vez máis a contraposición entre unha areté instintiva, baseada fundamentalmente nunha innata nobreza de espírito e cuxo paradigma sería Aquiles, e unha areté vinculada ao exercicio da astucia e da trampa onde as artimañas da intelixencia son os medios capitais para o triunfo. Nesta obra, Ulises intenta convencer a Neptólemo, fillo de Aquiles, de que só a través de enganos poderían obter o seu obxectivo: levarse a Filoctetes e o seu arco. A obra esta atravesada pola tensión interior de Neptólemo que,como fillo de quen é, detesta toda acción que non sexa nobre e frontal, repugnando de todo éxito obtido polos medios que Ulises quere empregar: a trampa e o engano.[vii] 
Pola súa banda, Filoctetes, que sente admiración pola elevada nobreza de Aquiles, contempla ao astuto Ulises como “a malicia personificada”,[viii] como alguén que “se agarraría coa súa lingua a todo vil razonamiento e a unha total falta de escrúpulos”[ix] e, en resumo, como un ser completamente incapaz de ter “o máis mínimo pensamento san nin nobre”.[x] A sombra plebea que ronda os perfís míticos de Ulises queda subliñada no seguinte diálogo entre Neptólemo e Filoctetes:[xi] 
Neptólemo: ... a guerra non se toma de bo grado a ningún home ruín senón sempre aos honrados.
Filoctetes: Concordo contigo. E precisamente neste mesmo sentido preguntareiche por unha persoa indigna pero tremenda e astuta de lingua, como se atopa agora.
Neptólemo: Quen é ese de quen has de falar máis que de Ulises?
Filoctetes: Non me refería a el, senón a certo Tersites que había, quen non se contentou con falar só unha vez aínda que ninguén llo permitise. Sabes del se se atopa vivo?
Neptólemo: Non o vin pero puiden oír que aínda se atopaba con vida.
Filoctetes: ¡Había de estalo!, porque aínda non pereceu nada autenticamente malo senón que os demos a esa especie cóidana ben. E comprácense, non sei como, devolvendo do Hades á vida á xente que se fai a todo e que é pícara, e en cambio á xusta e honrada a despachan sempre de aquí.

Aquí confúndese a Ulises coa figura do antiheroe por antonomasia, as antípodas do aristocrático, o charlatán Tersites. É interesante facer notar que, aínda que Tersites é o único personaxe abertamente deostado na Iliada, atribúeselle, xunto ás calidades físicas de ser birollo, coxo, corcovado, de pelame rala e cabeza puntiaguda, a de ser un orador moi brillante. Fronte ao belo como valor aristocrático, a esaxeración ata o ridículo da fealdade de Tersites busca marcar o seu carácter plebeo, como tamén subliñan ese carácter de covardía os dous lagrimóns que caen polas súas fazulas tras ser golpeado en castigo ás súas ousadías verbais. Trátase dun demagogo que, carente de todo valor aristocrático, utiliza a palabra como unha forma de obter poder político a través da sedución das masas. Neste sentido, e como primeiro personaxe criticamente hostil á orde aristocrática que sementa coas súas arengas a rebelión contra esa orde, fundando o seu poder no asentimiento e a sedución das multitudes, podemos atopar tamén en Tersites a un caricaturizado pioneiro da democracia.
Aínda que Ulises, ao contrario de Tersites, non só non é un personaxe desprezado senón que é un dos heroes gregos por antonomasia, podemos seguir, no entanto, as pegadas dun certo parentesco entre ambos. Con Tersites comparte a virtude da oratoria e, aínda que sen alcanzar a manifesta fealdade de Tersites, o aspecto de Ulises está afastado do canon aristocrático da beleza como irradiación da nobreza de espírito. Fronte ao impoñente aspecto guerreiro e á bela corpulencia heroica de Aquiles, a presenza física de Ulises é ata tal punto pouco rechamante que o cíclope Polifemo, tras ser cegado por este, laméntase coas seguintes palabras: “vaticinoume [o adiviño] o que hoxe sucede: que sería privado da vista por man de Ulises. Mais esperaba eu que chegase un varón de gran estatura, gallardo, de moita forza,  e é un home pequeno, desprezable e minguado quen me cegou o ollo, subxugándome co viño.”
Dito doutro xeito, o cíclope esperaba a alguén como Aquiles (que o sometería co ímpeto da súa forza) e non a alguén como Ulises (que o vence coas atimañas da intelixencia). Ilustrativa é, neste punto, a conversación que mantén Ulises con Euríalo na oitava rapsodia da Odisea:
Euríalo: ¡Hóspede! Non creo, en verdade, que sexas varón instruído nos moitos xogos que se usan entre os homes; antes pareces capitán de mariñeiros traficantes, sepulto asiduamente na nave de moitos barcos para coidar da carga e vixiar as mercancías e o lucro debido ás rapinas. Non, non tes traza de atleta. 
Mirándoo con torva face, repúxolle o enxeñoso Ulises:
Ulises: ¡Hóspede! Mal falaches e parécesme un insensato. Os deuses non repartiron de igual modo a todos os homes os seus amables presentes: fermosura, enxeño e elocuencia. Home hai que inferior polo seu aspecto, recibe dunha deidade o adorno do seu facundia e xa todos comprácense en miralo, como cando arenga con firme voz e suave modestia, e contémplanlle como a un numen si pola cidade anda, mentres que, pola contra, outro se parece aos inmortais polo seu exterior e non ten donaire algún nos devanditos. Así, o seu aspecto é distinguido e un deus non lle configurou doutra sorte, mais a súa intelixencia é ruda.
A sombra plebea de Ulises alenta aquela tradición segundo a cal este era fillo de Sísifo e non de Laertes. Sísifo, mentireiro e covarde rei fundador dunha corrompida estirpe, era un prototipo da astucia;[xii] como é sabido, foi castigado por Zeus a empuxar eternamente unha enorme pedra ata o alto dun monte, e, unha vez alí, volvía inmediatamente rola cara abaixo. O hábil Ulises non en balde destaca pola súa astucia como Sísifo, nome falante da raíz de sophos «hábil». Aquiles, heroe ante todo de instinto, forza irrompente da natureza manifesta na poderosa arquitectura do seu corpo novo e belo, cede na Odisea o protagonismo polo menos aparente pero máis sagaz Ulises, rico en artimañas. Este último máis parece, como dicía Euríalo, “capitán de mariñeiros traficantes” ou, como dicía Filoctetes, “pirata”,[xiii] que nobre e atlético guerreiro.
A sombra plebea de Ulises xorde ante os ollos dos que proxectaban sobre el a luz da vella mirada aristocrática, a mirada resentida dunha épica que declinaba en favor da sagacidade política, retórica e comercial. A este corremento de terras, que sinala a fin dun mundo e o comezo doutro máis familiar para nós, non é alleo o paso do mito ao logos do que xorde a filosofía grega, o a chegada da democracia e o futuro desenvolvemento da ciencia. Ese desprazamento moveunos a todos.

                                                           Benito Arbaizar Gil.



[i] W. Nestle, Historia del espíritu griego, Barcelona, Ariel, 1987. p. 29
[ii] W. Jaeger, Paideia, Madrid, F.C.E., 1982, pp.22, 31-36, 64.
[iii] F. Nietzsche, Genealogia de la moral, 1, 11.
[iv] F. Nietzsche, Genealogia de la moral, 1, 7.
[v] F. Hölderlin, Ensayos, «Sobre Aquiles, 1», Madrid, Hiperión, 1990.
[vi] Sófocles, Áyax, en Tragedias completas, Madrid, Cátedra, 1991, p.57.
[vii] Sófocles, Filoctetes, en Tragedias completas, pp. 303-04.
[viii] Ibid., 319.
[ix] Ibid., 313.
[x] Ibid, 330.
[xi] Ibid. 314.
[xii] Sófocles, Ayax, Tragedias completa, p.45.
[xiii] Sófocles, Filoctetes, Tragedias completa, p.320.

Ningún comentario:

Publicar un comentario