mércores, 31 de agosto de 2016

VISITANDO



VISITANDO ARZÚA.

 (Paseo de carballos. Todas as fotos foron feitas ben por Carme Aquino, ben por Mario S. García)
 

Este domingo –nunha especie de traca final como dixo Rosa acertadamente- celebramos un encontro entre colegas e amigos na casa de Rosa e Roberto. Rosa é ou foi profe dalgúns de vós. Alí xuntámonos 4 profesores do Eusebio. Inda sendo coruñesa, ten raíces nas terras arzuás, tanto por parte do pai coma da nai. Fermosa terra, abofé, na que transcorreron os veráns da infancia e da adolescencia seus. Tras o xantar e a sobremesa, demos un paseo, como mandan os bos e saudables hábitos. Levounos pola estrada abeirada de carballos que plantara o seu avó hai décadas, dous quilómetros de percorrido, nunha especie de antesala do ceo, un túnel verde que filtraba unha luz vespertina delicadísima pola que tranquilamente seriamos capaces de andar e andar, charlar e charlar inda máis horas.
 (A casa dos veráns da infancia: a escaleira ao fondo é de ferro, forxada nunha arte que relembra o modernismo: a rentes do chan vemos o "madurero", vemos varias a modo de persianas, para que entre o aire; dentro en estantes ao longo dun estreito corredor colocábanse as peras e as mazás)

Criáronse Rosa e Roberto na cidade, estudaron na metrópole, e na segunda parte da vida séntense cun pé poderosamente chantado na terra, na aldea, no rural como se estila dicir. Para min, son un modelo de boa xente: capaces de convivir e de compartir algo de aquí, algo de acolá: vida burguesa, vida na natureza. Vida a ritmo urbano, vida a ritmo dos ciclos pedrayanos. Leo estes días a Kawabata, País de neve, e aí o protagonista masculino, un home de Tokio, necesita cada tanto ir á aldea da montaña, necesita a pureza de vento sobre os cedros, do ouro de outono nos arces, da soedade branca da silenciosa neve.  É unha necesidade que se fai patente no ser humano quizais cando madura. Como galega a identificación con esa necesidade é absoluta, creo poder afirmar.

 (As espléndidas tullas, bastante ben conservadas, sempre na casa dos veráns de Rosa nena, eran de madeira de castiñeiro e nelas gardábase o gran)

 (A tulla ten abaixo unha especie de trapela ou espita, erguíase e saía o gran que se precisase)

Dígolle a Rosa, e dígolle tamén ao meu esposo dezao: que sorte tendes poder recuperar con tamaña facilidade os espazos da infancia... Por iso quizais tamén eu necesito con urxencia volver a Valdeorras, á terra dos meus por parte de nai, onde eu veraneei noutrora anos e anos. Levo máis de dous anos sen regresar. Calo xa. Déixovos coas imaxes que falan do presente e mais do pasado. 

 (Contamos tres ferrados conservados, de distinto tamaño, segundo fosen para o millo, o trigo ou o centeo, vemos unha especie de rolo, a chamada rebola en galego, para rasar a medida) 


(Hucha para o millo, tamaño familiar)

Déixovos, pero non sen antes confesarvos que, atraída pola eufonía da voz Arzúa, tan evocadora de estratos lingüísticos  por acaso prerromanos, busquei o seu étimo e atopei un espléndido resumo das hipóteses formuladas ata agora nun estudo publicado no 2015, “Toponimia e variación dialectal en galego. Os topónimos rematados en –oa, , -úa, -uá”,  de Carolina Pérez Capelo. A hipótese máis atractiva ao meu parecer é a que ofrece o latinista Díaz e Díaz, un fitónimo, el hipotiza un *Argiola. O único que eu lle apoñería é que desa raíz en arg- + iode esperariamos máis ben un resultado do tipo Arxúa. Pero podemos seguir hipotizando afianzándonos na idea de termos un fitónimo, como na voz arzola. Talvez a raíz de Arzúa forme conxunto ou familia con estoutras raíces: a da planta arriba mentada,  coñecida en galego e portugués como arzola; talvez a raíz do topónimo xienense Arjona, Urgavo en documentos vellos e poida ser que esa raíz Urg-  estea emparentada coa ben documentada actualmente, fitónima, Arg-, de Árgoma por exemplo. Na Idade Media Arzúa aparece como Arcúa/Arçua. A raíz Urg- déixase tamén asociar con outra raíz fitónima clara, a das urces. E xa postos a simplificar, por que non traer ao dereito a raíz de Arzúa, do latín Ulex, en todo caso do mesmo étimo de onde vén urce? Se Corominas sitúa (s.v. URCE) na familia de URCE os medievais Ulgoso e  Ulgosello, base dos actuais Algoso e Argoselo, é dicir, se igual que vimos no caso de Urg- > Arj-, entra dentro do documentable que a raíz fitónima en Ur(ç) abra en Ar(ç), non hai razón para non considerar Arzúa un membro máis da familia do fitónimo urce

 (Tocando o chan, a cesta das troitas, metíase na auga, no río e por ela entraban as troitas e como tiñan difícil saír, así se pillaban; o río troiteiro évos o Tambre, o vello Tamara, que por acá é aínda noviño; contábannos un paisano sabido que hai moita mala arte de pesca, con lixivia e con explosivos)

 (O mallo, nas mans de Mario)

 (Elena pousa para nós xentilmente coa coroza pequena na cabeza)


xoves, 25 de agosto de 2016

A CORUÑA



CORUÑA


DO CHAMADO PORTO ÁRTABRO



Esta parte da península ibérica, o golfo comprendido entre A Coruña e o Ferrol (se ben nos últimos tempos hai estudosos que amplían ese espazo, situando os límites entre os cabos de Vares e de Fisterra), era chamado antigamente, en tempos prehistóricos é de supoñer (porque se supón que os latinos e os gregos recollen unha denominación anterior), Porto dos Ártabros (en latín magnum portum artabrorum). Os ártabros ou arrotrebas eran un pobo, unha etnia; de aí as denominacións coruñesas actuais do tipo Artrabria, Artóbriga, Portas Ártabras, Vía ártabra etc. Unha servidora, sen ir máis lonxe, cando se quere medio burlar dos González  da casa, dilles: vós sodes godos, eu son ártabra, un respecto... Seguindo a máis fina e pura tradición da tribo hispana (amante das categorizacións e subcategorizacións: maquetos, charnegos, godos –VS guanches-, e como era aquela distinción de Torrente en La saga fuga..., suevos /VS/ gregos?, gabachos etc.).

Unha das cidades importantes dos ártabros era Adóbriga, sobre a que se verteu moitísima tinta. Paremos tamén nós aquí un pouco, inda que non é ela o núcleo principal do noso interese. No que eu sei, hai tres posibles localizacións para Adóbriga (A Coruña fica excluída xa a priori, porque varios autores –Plinio, Mela e Ptolomeo- dan listaxe de cidades ártabras e enumeran como lugares distintos Brigantium e Adobriga). Este nome, Adóbriga, parece compartir a raíz étnica, Art-, hai documentada variante con –r-, Ardobriga/Adróbiga..., raíz de Arteixo e supoñemos que raíz compartida polo antropónimo Arturo. Emparentado este tema verosimilmente co nome do plantígrado, o oso.

Tres localizacións, diciamos: unha sitúa Adóbriga preto do actual Ferrol. Os ferroláns aprópianse desa voz (por exemplo Adóbriga é un grupo musical ferrolán) e creo que fan ben, porque é unha posibilidade entre outras, e non cabe dúbida de que esa terra pertenceu ao golfo ártabro. Defendeu e formulou esta hipótese Federico Maciñeira a principios do século XX.

 (O chamado 'Coloso de Pedralba' portugués. Foto tomada da Internet)


En troques, para o defunto Isidoro Millán González-Pardo Adóbriga se corresponde coa actual Pontedeume. Non teño a man o libro, pero algún argumento era moi sedutor ao meu entender. Preto de Pontedeume perviven os topónimos Doroña e Trasdoroña. Rizando o rizo podemos ver parte da raíz de (A)dor + briga, con metátese de (A)rdo + briga, con cambio de sufixo, sempre hipotizando, claro.

En terceiro lugar, creo que merece a pena ter en consideración a hipótese de M. Alberro, da  universidade de Uppsala (Suecia), quen sitúa o porto ártabro exactamente na ría de Corcubión, xustamente onde hoxe se atopa o lugar de Duio. A min sedúceme moitísimo esta hipótese. Entre (A) dóbriga e Duio vexo unha clara posibilidade de termos matriz e derivada, con cambio de xénero. A terminación –briga dá lugar a múltiples variantes: en Dumbría temos unha (seguindo a Monteagudo); en Seavia temos outra; e moi posiblemente esa terminación está latente en Oia. Kremer (na obra que citamos máis abaixo) agrupa as formas documentadas Donabria, Duauria, Duaura, Duaria, Duavia e pregúntase se serán variantes.

Dito isto, e á espera de conclusións máis terminantes por parte dos expertos, pasemos ao núcleo central do meu interese: aquilo que me fixo coller a pluma. Hai un libro publicado no 2014 pola UDC, El golfo ártabro. Fragmentos de historia litoral y patrimonio, onde atopamos unha nova interpretación para unha frase enigmática de Ptolomeo.

O artigo en cuestión é este: “La ruta marítima atlántica de época romana: Entre Cale (Porto), Brigantium (Golfo Ártabro) y Oiassó (Irún)”, de Antonio Rodríguez Colmenero e Santiago Ferrer Sierra.  Dentro dese longo e rico artigo intégrase a frase do autor alexandrino, Ptolomeo, referida ao gran golfo dos Galaicos Lucenses: Flavio Brigantio, o promontorio de Lapatia Korou co Trileuko e a desembocadura do río Mero (Ptol. II, 6, 4; p. 259 do libro citado, tradución nosa ao galego; a transcrición do grego sería esta: Lapatia kórou ákron to kai trileukón. E aquí vén o bo. Os autores (nunca lera nada de Ferrer, arqueólogo, pero si lin estudos sobre Lugo de Rodríguez Colmenero, catedrático que foi durante anos de Historia Antiga, un peso pesado no seu) atrévense a lanzar a seguinte hipótese sobre a localización dese promontorio dos Lapatia korou e o do trileukón: fronte á interpretación estándar (máis consolidada) que sitúa os lapatia (voz prerromana, probablemente habitantes dun lugar así chamado, ou simplemente topónimo: a min Lapatia recórdame moito á prerromana Palantia..., incluso parece a mesma raíz metatizada) preto de Ferrol (esgrimindo o argumento poderoso de termos documentado nun lugar que se corresponde co actual Moeche o topónimo Labacengos, estreitamente emparentado con *lapant + encos/ancos derivado do Lapant-  de Ptolomeo), fronte a esa interpretación, digo, Rdguez. Colmenero e Ferrer Sierra atrévense a situar o promontorio onde a actual Torre de Hércules, baseándose eles á súa vez en dous argumentos discutibles pero posibles (non probables, si posibles emporiso). Un, ven na voz korou un xenitivo de posesión ou de relación: o promontorio ese de Lapantia sería dedicado ou relacionaríase cun heroe ou xove guerreiro (en grego ese é un valor, un sema, da palabra kóros -feminino kóre; outro valor ou sema posible é ‘forte’, estreitamente vinculado á heroicidade), e relembran eles a posibilidade de que os restos atopados onda a torre herculina dunha inscrición dedicada á Marte e incluso restos de metal, fan posible pensar nunha estatua (dedicada a ese xove guerreiro) alí erixida noutrora: sumádelle a isto o feito de que a voz grega trileukón pode aludir a tres luces que brillan, e xa temos hipotizada unha mención moi anterior a Orosio, do faro brigantino, do faro ártabro por excelencia.

A estatuaria castrexa coñecémola, un tanto rudimentaria, enorme, xigantesca (guerreiros galaicos ou lusitanos, como gustedes, hainos no museo de Ourense e no de Guimaraes, hai un tremendo xigante de pedra na Galicia bracarense, o denominado Coloso de Pedralba).  Pero calquera sabe... Dunha banda, un dubida e é escéptico. Como nos podemos fiar dun grego que nin tan sequera estaría nunca aquí no noroeste e que falaba de oídas...? Pero tamén é certo que o contacto, a comunicación comercial co Mediterráneo e os habitáculos do noroeste está máis que probada, por exemplo, no Castro de Elviña atópanse probas destes intercambios comerciais cos pobos mediterráneos a fartar... Logo non eramos descoñecidos nin moito menos para eles, para os gregos...

Quixera, ora ben, engadir á hipótese de R. Colmenero e F. Sierra tres observacións, se tedes paciencia aínda para escoitarme. Primeira: se se queren buscar referencias actuais preto da Torre de Hércules á raíz Lap- de Lapantia, temos dúas conservadas: Labañou e os Lapidos. Labañou (actualmente nome de avenida e de barriada coruñesa) é topónimo vello, ben documentado na Idade Media xa (Corpus Xelmírez), ten praia-coial, ten fontes de boa auga, foi -e aínda conserva minimamente as trazas- unha aldea de pescadores, de bravas xentes que viven do mar, e se a idea de vincular esa voz a Palantia fose válida, debo dicirvos que subsiste tamén o microtopónimo de paredes, ben coñecido polos pescadores do século XXI (cerca dos illotes do Portiño, Paredes é unha zona entre a Zambela e o Portiño, rochosa; dígovolo porque segundo Menéndez Pidal Palas significaría xustamente iso, paredes de pedra verticais). Os Lapidos son dúas formacións rochosas tremendas, como dorsais de dinosaurios, en paralelo, que afloran do mar en Labañou, indo tamén cara ao Portiño actual.

 (A fonte de Labañou, hoxe cegada, desfeita...)

 (Labañou: en primeiro plano o coial, chamado tamén 'o penoural'; ao fondo, aló lonxe, albíscanse os Lapidos)

 (As inmensas moles graníticas -pedra branca, explotada como canteira durante anos para os pavimentos e construcións da cidade ártabra- de Labañou/monte actualmente chamado de san Pedro)

 (Outra perspectiva do Penoural de Labañou)

 (Vestixios do que fora Labañou-aldea de mariñeiros; as catro fotos de Labañou foron feitas por Xácome González Soto)

Segunda observación a ter en conta: a voz korou. Por que non pensar que temos aí  a raíz de Cor + onia, de Coruña? Dá idea de sema pétreo, innegablemente. Podería haber unha reduplicación, nada infrecuente en toponimia (Lapatia korou, ‘Pedra de pedras’, ‘pétrea parede de pedras’). Recórdanos D. Kremer, nunha obra xa clásica, Onomástica Galega, que hai moitos topónimos galegos, Coroño, Cora, Corón, Coronio (Coronio como variante medieval, se non me falla a memoria, pero hai tamén unha inscrición epigráfica antiga aparecida en Mérida onde é antropónimo) onde el, o sabio alemán, ve a raíz *Kor- ‘pedra’. A voz de Ptolomeo pode que recolla unha forma indíxena tamén, unha forma prerromana (como a forma Curantes, en territorio máis interior, preto da pontevedresa actual A Estrada, pero en territorio de –obre, porque está próximo a Callobre), e aí, en Curantes,  Kremer ve unha palabra prerromana, e atrévese a relacionala con Curuto, Curota. Esta argumentación trae á miña memoria a pregunta do meu apreciado Méndez Ferrín, por que esta cidade ten dous e incluso tres nomes? E que hai de estraño niso? Brigantia e Coruña son nomes vellos para un promontorio-península de viva rocha, rochoso. A actual Osma levaba emparelladas dúas voces (dous nomes, subs. mais adx.) na antigüidade: Uxama Argaela. Coma a celtíbera Contrebia Belaísca do bronce de Botorrita. París e Lutecia. Alba Longa e Roma. Santiago de Compostela. Etc. Grande é o mundo, grande a filoloxía. Grande o que inda nos queda por saber.

 (A punta, o cabo de Seixo Branco, en Mera, en fronte da Torre de Hércules, visto desde o mar. Foto tomada da Internet)


Terceira e rematamos por hoxe. A voz trileukón pode referirse non tanto ao faro, á luz de aviso para navegantes, como á cor branca. Esa palabra grega, leukós, permítenos xogar coas dúas interpretacións. Na punta-cabo-promontorio de Seixo Branco en Mera, perfectamente visible desde os barcos que penetran no territorio ártabro, hai, na perspectiva tomada desde o mar, tres zonas, tres anacos, tres manchas na rocha escura, en cuarzo branco. Esa é outra posibilidade que non se pode desprezar. Aquí vos deixo. Recordade sempre que a historia das palabras vale perfectamente como método para viaxar no tempo e no espazo. A comunicación é un ben preciosísimo.




mércores, 17 de agosto de 2016

LENDO A...



LENDO A PONIATOWSKA



Dicía hai anos Loli Romarís nunha daquelas tertulias de recreo tomando café no Riazor, “cando me xubile dedicareime non a ler senón única e exclusivamente a reler”. Eu tamén fago proxectos (cultivarei rosas, teremos sempre un bo libro e un bo xamón a man, escribirei, abriremos un bo viño cando veñan visitarnos familia e/ou amigos...) para a xubilación, xa próxima, e de cando en vez releo. Relemos estes días estomballados so as maceiras. Luís está con Balzac. Eu releo os relatos do libro Llorar en la sopa, de Elena Poniatowska. Ningún comparable a “Coatlicue”. Paréceme soberbio. Hainos moi bos, pero este para min leva a palma. Por que? Por que exerce sobre min esa fascinación inevitable, envolvente, arrastradora? Quizais porque me identifico co personaxe en certa medida. Quizais polo forte paralelismo, a razón clara de semellanza que a miña mente establece entre a dialéctica básica que formula “Coatlicue”, cultura prelóxica/precolombina/territorio dos deuses arcaicos e dos mitos e ritos de arrepiante beleza, e a dialéctica propia en que –como ser humano galego- eu vivo (ou creo vivir se se prefire deixar sempre aberta a dúbida sobre cal é a verdade do que se experimenta como vida). A relación de Marcela e Coatlicue é un trasunto da relación entre parte do noso ser  cos deuses arcaicos, as raíces arcaicas, os valores arcaicos, a orixe brutal, sen piedade nin igualdade nin raciocinio legal, en que se funde e cobra forma o barro primeiro. Suponse que Marcela vive por culpa en parte do pulque unha paranoia. A paranoia de ser fagocitada e transportada a un mundo feroz, a paranoia de estar sendo devorada polo outro (a outra) nunha especie de simbiose/atracción poderosa e fatal: sente a outra cara da lúa/do amor que a posúe e a arrinca de si propia. E nese camiño ao pseudo inferno o ex amante e amigo, Luis, é chamado inicialmente como o guía-Virxilio, para logo, vista a súa ausencia, convocar nun berro universal-de parto continuo-regreso ao seo orixinal, á nai.

Que relato magnífico. Chama á nai na proximidade da morte coma unha nena chea de medos. É inevitable a identificación. Confeso algunhas das miñas dependencias: os mitos primixenios, a infancia de umbilical unión á miña nai. Pero confeso igualmente a pseudo paranoia de vivir nun mundo alienado e alienante tantas veces, onde resulta difícil achar o teu lugar xusto.

Nunha alegoría lorquiana, as roxas xinxivas da Coatlicue, derivan en ríos de sangue e o vermello do sangue precolombino asolaga as páxinas mellores deste relato.



 (Foto tomada nun libro da biblioteca do cruceiro deste verán, trátase dun cadro de W. R. Leigh titulado "Hopi Indian Runners", obra datada en 1913. Cando eramos estudantes da USC falábasenos da obra de E. Sapir, quen estivo en Novo México aprendendo a linguaxe dos hopi. Novo México pasou a ser dos EE UU pouco antes de que Leigh os pintase cazando a lebre cunha especie de búmerang)

A primeira vez lino dun tirón, de vez. Esta tarde paraba de parágrafo en parágrafo: de frase en frase. Subliñaba co lapis (Diariamente devoro al Sol, lo meto en mi vientre para parirlo de nuevo al día siguiente –la escuché decir). Deixaba en suspenso a mente, o xuízo, deixábame posuír por unha imaxe do verde circundante, o rumor da auga, un insecto que voaba, unha escasa andoriña que baixa en filigrana a pillar insectos mortos na superficia da auga... Relembrei a Xulio Cuba (cando estou na aldea sento xunto ao rego e son capaz de pasar horas contemplando calquera mínima cousa, pasa o tempo sen sentilo) como relembrei os tempos longos, as tardes infinitas dos veráns en Valdeorras de nena.

Fomos visitar noutronte á curmá do meu home que vive doutro lado do Deza, en san Xurdo, e dicía Adela nun momento dado, falando de filiacións e parentelas, e agora, des que mamá xa non está, a quen lle pregunto eu estas cousas... Ela era a que o sabía. A nai, a depositaria por antonomasia das raigames. Que boa coción, mestura sabia de elementos hai nese relato da autora Premio Cervantes (no 2013).

A mestura évos un concepto claro ao meu entender. A mestizaxe incrible dá froitos eternos. Pódese dicir que México é un deles. A lingua agrela coma unha fonte que non cesa de alimentarnos aos que amamos as palabras. Dille Coatlicue cando quere que Marcela baile con ela: Por el sudor de las piedras y el alma de mis cuatrocientos hijos. Case estou por dicirvos que temos aquí un número máxico: Á parte da libre asociación cos catrocentos golpes de Truffaut, atopámolo no proverbio: Catrocentas mulleres, catrocentos pareceres. Máis adiante dille: Te mostraré los trece cielos. Escápaseme. Hai que ler máis mitoloxía azteca ou mexica. No episodio cervantino (teño entendido que de influencia árabe, a través de versións medievais francesas) de Clavileño son sete (se non marro) os círculos, os sete ceos.

Iso sen falarmos nin deternos moito no puro (merito) léxico precolombino. Só neste relato: chipotes (vén no DLE, do náhuatl, co valor de ‘chichón’, inda que no texto se refire a chipotes no chan, en coordinación coas fochancas, e falando de nivelar ben o terreo; algo así como os peteiros en galego, bultos de bosta cubertos de herba que permanecen salferindo os prados), huizache (vén no DLE, do náhuatl, un tipo de árbore espiñenta), pulque (DLE, do náhuatl), teponaxtles (no DLE figura a variante teponastle, do náhuatl, un tipo de tambor pequeno), mezquite (tamén no DLE e tamén do náhuatl, é unha árbores das mimosáceas, atírase dela extractos con valor médico; fixádevos como a Academia Española incorpora cada vez máis voces do español de América, deixando clara constancia da orixe: é algo inequivocamente bo, enriquecedor: agora debemos procurar facer o mesmo –clara constancia- coas voces do español cuxa orixe está en Galicia ou no ámbito galego-portugués, teño aí un pequeno comentario pendente).

No cruceiro do que xa vos falei a semana pasada había bastantes mexicanos. Un deles, o pai de María, era un grande e culto conversador. Falando con el da riqueza e das variacións do español de México citaba eu as linguas de sustrato precolombinas e comentaba que algunhas delas, coma o náhuatl, son faladas aínda por millóns de persoas. Mostrouse o meu interlocutor escéptico neste punto. Millones millones...

Ímolo deixar neste punto e hora. A wikipedia cita un censo do ano 2010 para cifrar en máis de millón e medio o número de falantes de náhuatl só en México. Na casa da Coruña teño un espléndido libro de poesía náhuatl. Outro día retomamos por aí o fío. Sigamos esperando polo sol de agosto.

 (Charo con María. María era, para moitos de nós, a raíña indiscutible do cruceiro. María naceu e criouse na cidade de México D. F.)