xoves, 31 de maio de 2018

Luar na Lubre: "Canto de andar"



"
Amence paseniño nas terras do solpor
As brétemas esváense coas raiolas do sol

Meu amor, meu amor, imos cara o mar maior
Miña amada, meu ben, imos polas terras do alén

Acariña o silencio e escoita o corazón
Que moitos dos teus soños latexan ao seu son

É tempo de camiño andar e de non esquecer
Que o futuro que ha de vir é o que has de facer

E o sol vai silandeiro deitándose no mare
Facéndonos pequenos con tanta inmensidade "

xoves, 24 de maio de 2018

Voces Ceibes: "No desterro", por Miro Casabella



 Corre, voa o paxariño
levalle o meu corazón
pendorado no biquiño
dille que eu seu fillo son

corre, voa o paxariño
levalle o meu corazón
pendorado no biquiño
dille que eu seu fillo son

dille que eu quero volver
e de novo nas túas rías
nalgun espello me ver
quero outear as campiñas
arrencender teus airiños
antes que poida morrer

corre, voa o paxariño
levalle o meu corazón
pendorado no biquiño
dille que eu seu fillo son

dille que eu quero voltar
e de novo nas tuas rías
as maus e ialma a lavar
quero voltar branca flor
que neste desterro maldito
estou morrendo de amor

corre, voa o paxariño
levalle o meu corazón
pendorado no biquiño
dille que eu seu fillo son
dille que eu seu fillo son
dille que eu seu fillo son

Letra: Celso Emilio Ferreiro

xoves, 17 de maio de 2018

LENDO A


LENDO A
ANAGNÓRESE, de Mª Victoria Moreno.

(Mª Victoria Moreno. Todas as fotos están tomadas de Internet)

Para celebrar este día lemos Anagnórese e logo traballamos con algunhas palabriñas interesantes. A escritora homenaxeada este ano no Día das Letras manexa un léxico ricaz. Diso non hai dúbida. Canto ás ideas, o libro préstase ben a ser lido na aula, en cuarto da ESO, por exemplo. Presenta unha serie de temas e/ou subtemas atractivos. Por exemplo: os medos que nos invaden tantas veces na vida (Esa seguridade con que te deitaches, esa tranquilidade de portas e fiestras pechadas (...). Esa seguridade afoga no (...), p. 52, edición de Galaxia mais La Voz de Galicia); a igualdade entre homes e mulleres: a muller como persoa antes que como ser portador de xénero; a familia (os “ruídos familiares”, a ausencia dos seres próximos que se fai presenza insistente tras a morte ou na distancia); a relación entre literatura e vida; a enerxía básica da nosa existencia (o amor), suxeita a transformacións pero que nunca morre etc.



Tras a demorada lectura poden xurdir na aula debates. Á parte dalgúns dos temas citados, sempre susceptibles de discrepancias cando son comentados, a novela déixase enfocar desde outros ángulos non desprezables. Un fundamental é o cambio da sociedade desde os anos 80: se se escribise hoxe, na época dos móbiles e as redes sociais, dificilmente se mantería o descoñecemento do protagonista... Nin tampouco sería verosímil a forma de atopárense os dous... Xa non se fai dedo coma antes. Podiamos preguntarnos por que. É só porque agora todos temos coche ou facilidades físicas e económicas para viaxar? Ou é porque temos moito máis medo a relacionarnos con descoñecidos? A reflexión posterior á lectura é sempre unha nova forma de comunicación que nos perpetúa e multiplica as opcións de pensamento.

::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::



REFLEXIÓN SOBRE O LÉXICO DE Anagnórese.

PALABRAS QUE NON FIGURAN NO DICIONARIO ACADÉMICO (DRAG).

(Abreviaturas: DRAG: Dicionario da Real Academia Galega, DdD: Dicionario de Dicionarios,  TILG: Tesouro informatizado da lingua galega,  TMILG: Tesouro medieval informatizado da lingua galega, DLE: Diccionario de la lengua española, CORDE: Corpus diacrónico del español, CREA: Corpus de referencia del español actual, CORPES: Corpus del español del siglo XXI, os oito dispoñibles en liña).

As mulleres son parvas, e amais son metidas (páx. 11: ‘entremetidas’; en Trasdeza, averiguañas; en América, metiches  -se escribides metiche no CORPES, veredes que é de uso xeral, en México, América central e América do Sur, pero sobre todo en México).

E as que non mercan, nin venden, nin miran, preguntan. E todas aldean (páx. 11; DdD: ‘divulgar, facer pública unha cousa’).

Esta rapaciña xa pode casar –dicía o vello- , que é moi ganduxeira (p. 22; tampouco figura o adxectivo no DdD; si figura o verbo ganduxar ‘facer un tipo de cosido, dando puntadas longas’; parece haber aquí, no libro, unha ampliación de significado, porque a acepción que lle acae mellor non é tanto cosedora como traballadora  en xeral).

Por ti o silencio do escurelo lento (p. 23; DdD: ‘lugar sombrizo’).

Ou sexa, que vostede cala e tan amigos. Onde non... (p. 39; esta expresión non figura no DRAG, equivale a dicir do contrario..., en caso contrario...).

Acomodándose ó ritmo da miña viaxe, agora eslaiado e canso (p. 43) (DdD: “Holgazán. Lento, parsimonioso (Friol)”; probablemente a palabra pertence á familia de laio e laiar).

A sombra morada dos beizos dáballes [aos rostros] unha gramura de sono, de cansazo ou de enfermidade (p. 47) (DdD: “Gestos, muecas, visajes (Láncara)”) (DdD: Gramar: gramar “Bregar, dar una segunda mano a la masa para la fabricación del pan; Ensuciar, sobar”). Está claro que a acepción de xesto, aceno ben lle cadra ao texto. O que atopamos escuro é o étimo. Da familia de gramar? Porque cando gramamos o pan presionamos, como presiona o tempo –ou as preocupacións- sobre o noso rostro deixando a pasada, a marca, o aceno indeleble... Pensamos –se nolo permitides, porque somos conscientes da dificultade extrema de asegurar aquí nada sen un estudo máis asisado e documentado, pero tampouco non podemos evitar traer á mente a imaxe dos primeiros escritos..., nós, que tivemos a fortuna de ver o Código de Hammurabi no Museo Británico e os gravados con escritura cuneiforme no museo de Berlín- na posibilidade de achegarnos á raíz indoeuropea da grama ‘letra’, vinculada á grafía (é dicir, que se trata dunha mesma vella raíz, gram(m)/graf/grav?) e o noso pensamento lévanos a relembrar que nos inicios da civilización humana, onde a terra era bañada por fértiles ríos, Tigris, Éufrates, Nilo..., escribir era gravar, gravar cun gramil ou semellante, ou presionar na arxila... coma quen amasa pan... En fin, é unha posibilidade.

As voltas do estómago, a dolor de cabeza e o vágado convertíanse en algo insoportable (p. 48) (DdD: Desmayo. Vaído. Vértigo). Vagar , como sabemos, é dar voltas, e o que dá moitas voltas, pode sentir esa sensación de mareo, o vágado.

Volve a avelaíña, cada vez máis murcha, cada vez máis balofa (p. 51; non figura nos dous dicionarios que manexamos, nin no académico nin no que dirixe A. Santamarina; con todo, parece unha variante de baloca, voz que pode designar unha castaña cocida ou unha pataca branda, e de aí pásase ben ao sema de foca ‘baleira, oca’, amurchada).

Unha donicela saíu do foxo e atravesouse na estrada, bimbeando o seu corpo rubio e brillante (p. 62; a palabra bimbear ‘abanar(se)’ só figura no TILG –no dicionario académico vén bimbar con outros valores próximos, como ‘lanzar’, unha acepción que tamén se expresa co verbo cimbrar, sinónimo do noso bimbear. No TILG equipárase bimbear con mimbrear, de onde se deduce que a voz bimbear hai que integrala na familia léxica de vime, vimbia, vimio... Cumpriría, xa que logo, que a ortografía fose vimbear. Como sabemos, o vimbio é flexible e bimbea de marabilla na nosa man ou na do vento...).

Rodeando un belvís de pedra (p. 62: figura no DdD co valor de ‘mirador, terraza’, a etimoloxía é transparente, de bela + vista, como ocorre con Belvedere -palacio e museo de Viena, por exemplo-, ou coma o portugués Castelo de Belver... Ou coma o Convento de Belvís, en Santiago de Compostela, cantado por Rosalía [Balvís, para min sempre o das fondas lembranzas, en “¡Adiós!”, Follas Novas]).

Camiñaba a mociña garatuxando e os pais pagábanse de mirala  (p. 67; no dicionario académico (No DRAG vén o substantivo, garatuxa, pero non o verbo; si figura no DdD co significado de afagar, acariciar. Probablemente a voz pertenza á familia de gato, co interfixo –ar-, común en varias palabras galegas (carapa, carapucha, fumarada, nevarada etc.). O mesmo concepto –facerlle garatuxas a alguén-  pódese render coa frase facerlle festas, como as que fai un animal doméstico ao seu amo (“saliesen a su encuentro haciéndole fiestas de perrillo faldero”, Luis Landero, CREA).

Cos seus acenos temesiños (p. 67). Este adxectivo figura nos dicionarios, e inda así dedicámoslle un par de liñas porque presenta un bo exemplo para xerarquizar semas: primeiro vexamos o étimo: temesiño/-a ‘tímido/-a’, debe derivar de Setemesiño (por aférese da primeira sílaba, un fenómeno que coñecemos ben, por exemplo, dialectal tar, tou, tas... por estar, estou, estás...). As criaturiñas setemesiñas son pequenas de corpo, de aí, da acepción primeira de “pouca cousa, apoucado” pásase á acepción secundaria de “apoucado, tímido”. E un caso bonito e claro de derivación de semas.

Eran [as bágoas] coma unha auga morna que ía dos ollos ó rebique dos beizos (p. 79; no DdD figura a voz con este significado: “Gesto o contracción muscular del rostro, que algunos forman al reirse y a veces al hablar”, pero non lle cadra ao texto esa acepción. No TILG lemos:  “A  Rosa  chegáronselle a arrugar os rebiques , a testa , e aínda máis ...” (libro de Pedro Borreiro) e documentamos en varios textos máis rebiques dos beizos/da boca. Así que temos un sinónimo de comisura (da boca ou dos ollos). A voz claramente hai que acaroala á familia do galego bico, polo sema de ‘extremo’.  Nalgunha parte temos lido a falsa idea de que os sufixos en –que non son patrimoniais en galego. Xa deixamos dito noutro lugar deste blog que discrepamos, a documentación en textos galego-portugueses é amplísima.

As ventas arexaban sen ritmo (p. 78; o verbo arexar non figura no DRAG, pero si no DdD ‘tomar o aire’, polo movemento que fan as ventas ao respirar...). Da familia da voz aire.

A outra caeira do monte descendía mainamente ata o río (p. 89). Vén no DdD, ‘ladeira’, normalmente da montaña, pero Elixio Rivas, grande filólogo do país, documenta tamén a voz para referirse ao lateral da cama). A familia é a do verbo caer.

Afoutábanse os labregos nas chousas, pacía o gando, abríanse as portas das casas (p. 94). No DRAG vén o verbo afoutar co significado seguinte: dunha banda ‘alentar, animar, estimular’, e doutra ‘ousar, atreverse, expoñerse’. Nós usamos e coñecemos máis o adxectivo afouto. Pensamos que esta é a primeira vez en que somos conscientes da posibilidade de termos o verbo... Agora ben, ningunha das acepcións académicas lle cadra perfectamente ao uso da autora homenaxeada este ano polo Día das Letras. Pero antes de máis, entendamos o que é unha chousa. O dicionario académico dinos que é unha terra delimitada (sema etimolóxico, o étimo latino dá esa idea, de espazo pechado, clausurado) de labor ou de monte (así se entende na parroquia do meu home, en Trasdeza, máis ben a monte, e non moi grande...). Porén, este día atrás, unha coñecida de Brenzos (parroquia do Corpiño, do outro lado do río Deza), poñía esta palabra como exemplo prototípico de como é variado o mundo e como son variadas as formas da fala, porque no seu lugar unha chousa  é un prado de herba verde. Nós faremos caso ao dicionario e imos pensar que Mª V. Moreno lle chama chousas ás terras de labor, logo o que fan eses labregos é traballar como homes afoutos, ousados, sen medo precisamente ao duro traballo na terra. A acepción, xa que logo, mellor ou preferible, sería “esforzarse”.

Amais que non quería rebaixarme diante dela, galistrando e cismando coma unha pelgacha (p. 103). Galistrar vén no DdD: ‘rebuscar, curiosear, averiguar’. Sobre o étimo, propoño, a título sempre hipotético, a vinculación coa voz galiña. Como moitos de vós saberedes, a galiña dedícase a buscar e rebuscar na terra, de feito fai calvas nas hortas de tanto que rebusca. Podiamos tamén pensar nun cruzamento de galiña + rexistrar. Canto á voz pelgacha non figura no DRAG; si figura, en troques, pelgacho ‘pel enrugada’, e esa é a acepción primeira, a partir da cal se xera a acepción secundaria pelgacha ‘muller fraca e desastrada’ (como di o DdD) e tamén, secundariamente, ‘mala muller’ (en castelán pendanga, tamén co sema en común ‘coa pel que lle colga ou pende’, inda que hai quen di que inflúe tamén o tipo de prendas –con picos e pendericos colgantes- que vestirían certas mulleres “públicas”;  conste que parece unha etimoloxía ad hoc, quer dicir, para xustificar o sema de algo que pende ou colga). Neste mesmo sentido pasa a América a voz cuero para designar unha muller de vida “desastrada” .  A pel colgante, o corpo metonimizado no puro coiro cremos, así a todo, que funciona a maneira de símbolo de mala vida...

Díxome, esquecida xa do amúo que lle producira o meu xeito de preguntar (p. 103). A palabra amúo signfica ‘enfado, mal humor’ (DdD). Podía pensarse en relacionala con mudo (latín mutus), pero non nos convence porque é difícil que nunha palabra tan pouco coñecida, tan pouco usada, caese tamén o –d- (non é o mesmo ca en pater > pai, cae a consoante pero non se pode comparar o uso desa voz coa que nos ocupa). Talvez debamos pensar na cara dunha persoa con amúo: enfurruñada, os beizos abucínanse, como se pronunciase mu, quizais haxa que ver aí, nesa imaxe de beizos en mu a explicación da voz amúo (boca en forma de mu).

Muller sen nome, arroutada e malsisada (p. 110). Como unha soa palabra, malsisado non figura nos dicionarios. Deberemos grafar mal sisado, e mellor se cadra, mal asisado (o verbo asisar figura no DdD, en troques non documentamos nos dicionarios sisar co valor de ‘ter siso, xuízo’).

Estes días de primavera –díxome ela- son coma a xente moza. Cambian de xorne cando menos se pensa (p. 114). A voz xorne figura no DdD co significado: “Carácter ó naturaleza del tiempo y aun de las personas; estar de mal xorne, estar incomodado ó de mal humor” (Cuveiro, 1876). Sobre o seu étimo, propón Aníbal Otero unha voz árabe, pero a nós antóllasenos preferible arrimar a palabra á familia de xornal e xornada (do latín diurnus, a través do occitano jorn, iso é o que di o DLE, mais en galego vello parece haber influencia do francés: onde chaman as Nogueyras e outro      journal onde chaman o Baçelare outro jornal [TMILG, ano 1421]): nada hai máis cambiante có día, xa o di o refrán: “Todos los días no son iguales, ni todos los años abundantes” (Gonzalo Correas, CORDE).

Miraba para min con desgairo (p. 148). Significa aquí con certo desdén. O DLE dinos que a voz desgaire vén do catalán a escaire ‘oblicuamente’. Tamén poderiamos pensar no galego de esgueira –variante da frase de esguello-  co mesmo valor semántico. De feito, unha das máis cedas documentacións para o castelán procede de Álvarez de Villasandino, un poeta pertencente á escola poética galego-castelá (documento de 1420, CORDE). Sobre a hipótese catalanista, recoñece Corominas que neste valor (idea de mirar de esgueiras ou de esguello) preciso non se documenta a expresión en catalán. 





xoves, 10 de maio de 2018

BUSCANDO PALABRAS


BUSCANDO PALABRAS


Como saberedes algúns de vós, sobre todo os que máis me tratades, este día acudimos a unhas xornadas en Santiago. Xornadas de fraseoloxía multilingüe na aula (4, 5 e 12 de maio de 2018, inda non remataron xa que logo). A dirección correu a cargo de Carmen Mellado Blanco e Mª Isabel González Rey, e na secretaría están Alba Cid Fernández e M. Carmen Losada Aldrey.

 (Carmen Mellado e Xesús Ferro. Foto feita por Charo Soto)

Aló estivemos e dígovos de verdade que aprendimos moito. Como corremos o risco de excedernos na dose de información, imos procurar darvos só un par de ideas do que dixeron aqueles participantes dos que tomamos notas. Empezamos co primeiro, o señor Xesús Ferro Ruibal, a quen nos honramos en chamar amigo. Querería do seu discurso subliñar catro cousiñas taxadas: unha, dixo que os nenos apenas usan fraseoloxía (importante dato: aí temos os docentes moito que facer). Segunda cousiña: contou, a propósito do grande filólogo e fraseólogo Sarmiento que xa daquela, en vida súa, era estimado como un sabio ilustre, que  incluso Linneo mandou un propio a Madrid para que falase con el; que outro sabio, tras visitalo, comezou a bicar o chan que pisaba Sarmiento e dixo ante o abraio xeral: fágoo para que vostedes saiban a quen teñen aquí. En terceiro lugar, relembrou do seu oficio de tradutor (porque claro, a fraseoloxía é o pan noso fundamental de cada día para traducir) da Biblia (Ferro foi dos primeiros en versionar o libro dos libros no noso idioma) e comentaba das dificultades, porque –dicía Xesús- traducimos a Biblia do grego escrita por xente que pensaba en arameo ou en hebreo.... e puxo algúns exempliños que reproduzo: Te-lo ollo malo significa ser cutre, Beber o cálice ‘pasar un trago difícil’, Non coñezo varón ‘non vivo con ningún home’, Que hai entre ti e min (a frase do filla á nai canda as vodas de Caná) ‘E a ti que che importa...?’, Que ese diñeiro sexa para a perdición túa  realmente significa  ‘así rebentes ti e mais os teus cartos’;  vaia, que a tradución bíblica era algo complexo e difícil, incluso a orde das palabras consideran os doutores, os expertos, que está inspirada. Á derradeira falou Ferro do seu proxecto dourado para o futuro próximo: editar un refraneiro inmenso e inédito, cuxo material foi recollido pacientemente por un militar. Son 2000 folios mecanografados ordenados por temas e subtemas, con fontes propias e exclusivas. Este militar dáballes permiso de fin de semana aos subordinados-soldados a cambio de que lle trouxeran á volta refráns da avoa... A fonte máis antiga que consta nesa riquísima documentación é dun informante de 1844 –tiña daquela 7 anos Rosalía- e a máis serodia é de 1955. Pediu dez voluntarios para axudalo á edición, cun compromiso de 3 horas diarias de traballo durante uns meses... Mágoa estarmos xa comprometidos noutra sabadeira.

 (Charles Bally, lingüista suízo discípulo e seguidor de F. de Saussure. Foto tomada de Internet)
 
Logo falou Mª Isabel González Rey, outra grande fraseóloga do país. Falou de fraseodidáctica e explicou tecnicamente como se dividen as unidades fraseolóxicas: as categorías fraseolóxicas. Fixo mención do MCER (Marco Común Europeo de Referencia) e lamentou que apenas se teñan en conta aí as paremias. Hai moi pouca competencia cultural nese sentido (paremiolóxico, de refráns) entre as novas xeracións. Hai que proceder sistematica e paulatinamente desde o principio: a lingua, toda a lingua, pode ensinarse a través da fraseoloxía. E insistiu nun razoamento elemental, básico: o profesor non está afeito a traballar con, a ensinar fraseoloxía, porque non ten tampouco unha conciencia ao respecto. Comentaba tamén o carácter “conservador” das unidades fraseolóxicas: as UFs conservan, por exemplo, arcaísmos: as UFs teñen así un valor de refuxio. E, seguindo con este fío [“esta fonte seguídea ben”, que diría Pero Meogo na Idade Media] recordou María Isabel algo moi interesante ao noso ver: o carácter orgánico das linguas: nacen, medran, úsanse, desaparecen. Pero na fraseoloxía deposítanse unidades “conxeladas”. E engadiu: O que está conxelado, pode desconxelarse.  Que idea suxestiva e poderosa! Outra nova oportunidade para as palabras e unidades fraseolóxicas esquecidas! Así, meus queridos, podemos reiniciar o proceso: as linguas nacen, medran, xeran novas familias de palabras no seu seo, morren e poden resucitar/reencarnarse/revivir! Encantoume a idea, que queredes que vos diga? [Recordade que a miña colega, e profesora de moitos de vós, Carme López Taboada, e mais unha servidora, elaboramos un novo repertorio fraseolóxico cun certo número non desprezable de localismos e algún arcaísmo: deámoslle unha nova oportunidade a esas formas minoritarias ou xa moi esquecidas...]. En todo momento, a profesora González Rey salferiu a súa intervención con citas apropiadas doutros expertos. Entre eles citou a Mª Ángeles Solano Rodríguez, Carmen Navarro e citou a Charles Bally, pai dalgunha maneira da fraseoloxía e da fraseodidáctica: en Suíza, en 1909, preparou 180 exercicios para os seus alumnos. Tamén me pareceu fascinante a súa reflexión sobre como se aprehenden as unidades fraseolóxicas: en bloque. En xeral, facemos bloques falando, non combinamos unidades illadas (en liñas xerais, claro, e neste sentido, volvemos a Ch. Bally –o que fora discípulo de F. Saussure, pai do estruturalismo europeo, e se me apurades do americano porque Bloomfield o leu- : seu é este pensamento: É máis doado aprender palabras xuntas que soltas, un pensamento moi útil, por iso moitos de nós para ensinar por exemplo ortografía apelamos ás familias léxicas...). Xogarmos, traballarmos coa fraseoloxía é unha maneira de facer lingua, e se o entendemos –como docentes- así, o ensinaremos así. Finalizou o seu discurso trazando unha escaleira ascendente, con tres chanzos: abaixo a CURIOSIDADE, no medio o DESCUBRIMENTO, arriba o CONVENCEMENTO. Unha fermosa progresión, abofé!

 (Mª Isabel González Rey, fotografada por Charo Soto na homenaxe a Xesús Ferro, en Santiago de Compostela, Nadal de 2016)

Seguiremos dentro de tres semanas, se non erra a miña memoria (temos programado algo sobre a homenaxeada no Día das Letras, e algo de música). Por hoxe xa chega co dito. Confiamos sempre en que algo vos interesaría. Sen esa confianza, para que falar?

xoves, 3 de maio de 2018

Madredeus: "Ao Longe o Mar"

Madredeus - Ao Longe o Mar from Frank Fernández on Vimeo.

Porto calmo de abrigo
De um futuro maior
Inda não está perdido
No presente temor

Não faz muito sentido
Já não esperar o melhor
Vem da névoa saindo
A promessa anterior

Quando avistei
Ao longe o mar
Ali fiquei
Parada a olhar

Sim, eu canto a vontade
Canto o teu despertar
E abraçando a saudade
Canto o tempo a passar

Quando avistei
Ao longe o mar
Ali fiquei
Parada a olhar

Quando avistei
Ao longe o mar
Sem querer deixei-me
Ali ficar 

Composición: Pedro Ayres Magalhães