“Meu Córgomo de Valdeorras
é bocarribeira clara…”
(Galicia infinda)
Florencio Delgado Gurriarán, de Córgomo a México
Dulce Fernández Graña.
Poeta da súa terra e das súas terras, a de nacencia e a de acollida. Un percorrido pola poesía de Florencio Delgado Gurriarán guíanos polas súas vivencias e preocupacións ao longo da vida, os seus lugares, os seus amores e tamén as súas aversións. Podemos atopala recollida en tres volumes, Bebedeira, Galicia infinda, O soño do guieiro (Galaxia, 2021, ed. Dulce Fdz. Graña), ou compendiada nun único volume, con edición anotada e precedida dun estudo crítico (Obra poética, Xerais, 2022, ed. Xosé Ramón Pena).
A obra de Gurriarán ábrenos camiño a través do costumismo, neotrobadorismo e hilozoísmo de Bebedeira, obra primeira que converte en poesía a natureza (“Cousas do outono”, “Ruada”) e os lugares dos amores primeiros (“Arelas”, “Quince anos”) e as vellas tradicións (“Cantiga da vendima”, “Muiñada”, “Festas. Folión de verán”) vividas por Florencio na infancia e xuventude. Na sentida homenaxe que manifesta n’ O soño do guieiro nos poemas dedicados aos seus máis admirados persoeiros (Castelao, Rosalía, Curros, Celso Emilio Ferreiro entre outros), combínanse as súas paixóns máis ardentes polas terras, a música, o baile (“Descordo do sin e do non”, “Poemiñas da terra asolagada”), coa repulsa máis profunda á represión do fascismo, e a todo o que este representa (“As cabalgadas de Farrucón Farruquiño”, “Levan a Cristo por fóra”), posicionándose inequivocamente como defensor da lingua (“Falan castelán”, “Louvanza dos nomes enxebres”). Nesta liña da poesía social manifesta o autor unha inquedanza precursora do ecoloxismo actual, ao denunciar a desaparición dos soutos e a invasión dos eucaliptos (“Tristeza do souto mudo”).
Entre unha e outra obra sitúase Galicia infinda, que incorpora como nova liña temática a reflexión sobre o país con “elástica fronteira” por mor do exilio e a emigración, incluída a do autor. Engadida á da propia terra, percíbese nesta obra a querenza polo país que o recibiu, os ritmos, bailes, vexetación, beleza, dun México exuberante que engaiola ao exiliado, acolléndoo para curar as feridas da guerra (“Morelia”, “Atotonilco”, “Paricutín”, “Tabachín”). A carón dos poemas mexicanos, ábrese paso a idea do retorno á terra (“Volta”). Esta variedade de liñas poéticas entrecrúzase, asoman unhas e ocúltanse outras, convivindo e sen chegaren a desaparecer por completo en ningún dos tres libros, malia que en cada un se produza un predominio dunha sobre as outras.
Quen se aproxima á obra de Gurriarán fica envolto decontado na musicalidade dos seus versos (“Rumba”, “Nocturno da noiva jarocha”, “Xarope Tapatío”) e por veces devolto aos xogos da infancia (“Domadora de serpes”). Sérvese de variedade de metros e rimas, xogos coa disposición dos versos no poema, explorando camiños cara ao caligrama, e asemade a harmonía no ritmo dos textos que fan bailar a quen le, mesmo nas pasaxes en prosa (“Asasinos”).
A lingua de Gurriarán é sincera, espontánea e enxebre, cun léxico ricaz acugulado de formas dialectais que en moitas ocasións evidencian con fachenda a súa orixe valdeorresa (teis, maus, choupís, dragós, morreno, riu). Caracochas, cepeiras, vidras e castiros campan polos poemas sobre a natureza, ademais de multitude de aves (pinchaflores, chinchos, milpéndoras, mostaceiras) e outros animais (recoteixo, boi, besta, cobra, andoriña); verbos moi específicos como apadumar, apouvigar, escozomelar, estordegar, remelar e adrolar choutan de verso en verso. En ocasións, atopamos variantes dun mesmo vocábulo, como a tradicional reiseñores e mais a provenzalizante roxinois; e outras, a utilización de vocabulario específico ou de certas expresións, chega a dificultar a comprensión do texto (andar ao bago relú -ao rebusco-, froxar –recuar-, ralvar –saltar, cambai brunedo –capa escura-).
Ao longo destas tres breves obras poéticas observamos a proliferación de hiperenxebrismos (crara, paisán, fror), arcaísmos (ren, vegada), lusismos (respeito, sin, aldeia, xaruto, floresce), vulgarismos (eistranxeiro, arbres, probe, repinican, antre, a iauga) mais pola contra, escasean os castelanismos (escravitú, baraxa), que poñen de relevo o coidado na escolla do vocabulario, buscando a enxebreza e fuxindo da influencia do castelán, así como a reflexión previa á escrita sobre a mellor opción gráfica para o uso das contraccións de preposicións e pronomes (coel –con el-). Como imos vendo, a escrita de Gurriarán é froito dun proceso de reflexión lingüística, de aí que Francisco Cobo Rodríguez no seu achegamento á lingua de Florencio, propoña considerala como supradialectal, pois integra solucións enxebres de diferentes zonas de Galiza, e non só de Valdeorras, na procura dun “galego común” “no sentido que o usara o mesmo Carballo Calero para titular a súa gramática do idioma, é dicir, un idioma supradialectal” (Babel, nº 15, setembro 2021).
Non faltan a retranca e o humor, como se pode ver en “A galega en París” ao pór de relevo Gurriarán o galego afrancesado que fala a protagonista (randevús, sinemá, chambre), e mesmo o sarcasmo e a ironía na “Carta de Guan de la Era al Doutor Nuevo Campito” entre outros poemas, criticando a quen fala un castelán inzado de galeguismos por evitar falar galego. Tampouco faltan os estranxeirismos (cow boys, western, set, Chiricauas) e neoloxismos, como as creacións de novas palabras con intención retranqueira (fantrapo, xermantrapo, anglotrapo, ianquitrapo).
Asemade, Florencio louva e defende a enxebreza da toponimia valdeorresa, contrastándoa coa sonoridade da mexicana (“Nomes”, “Louvanza dos nomes enxebres”) e pon de manifesto a propia cultura literaria, galeguista e republicana, que utiliza, como fonte de inspiración nos seus poemas en homenaxe a Castelao, Rosalía, Alexandre Bóveda, Cunqueiro, Curros, Otero Pedraio, Alexandre Bóveda, Celso Emilio Ferreiro ou Paio Gomes Charinho; xunto con certas referencias literarias latinas (“Ranae ad solem”, “Per me regis regnam”) e mesmo á nosa lírica medieval (“Per me regis regnam”) son boa proba do acervo cultural do valdeorrés.
(Valdeorras soubo homenaxear o poeta de Córgomo)
En conclusión, a poesía de Florencio Delgado Gurriarán, católico, republicano, antifranquista, amante da natureza, do tradicional e do exótico, da música e da festa, defensor dos dereitos e das liberdades do pobo e ideoloxicamente antifascista, permítenos coñecer de máis preto un escritor inconformista, crítico e reflexivo, que non agacha a súa decepción final diante dunha humanidade e dun pobo que non aprende dos seus erros. Nas súas reflexións chega a definir a propia identidade galega, que recolle neste poema titulado de forma antonomásica “O galego”, publicado en 1979 e que nos transmite o seu pesimismo ao non ver cumpridas as súas expectativas.
O galego é un home que envexa os macacos,
o galego é un cisne que quere ser pato,
o galego é unha aguia que imita os morcegos
para minimizarse, sendo sobranceiro.
Tendo fala prócer, tatexa en castrapo;
De egrexia liñaxe, anda a ser criado;
era circio e rexo, hoxe é brando, é mol,
doente de abulia, desleixo e langor.
O seu non reclama, inda deixa agora,
que a reo o gobernen as xentes de fóra;
non ten nunca arelas de ser, do seu, dono,
sempre mergullado nun sono sen soños.
Ignora que cómpre non ser “miña xoia”,
pois a liberdade non a dan de esmola.
(O soño do guieiro)
(A flor da xacaranda, tamén presente na obra de F. D. G)
.jpg)
