venres, 20 de novembro de 2020

LENDO A...

 

LENDO A MANUEL NÚÑEZ SINGALA (E MARABILLÁNDONOS DA SENSIBILIDADE DA FOTÓGRAFA ANA YTURRALDE)


 

(Fotografía de Ana Yturralde, tirada de Internet)

 

Hoxe quero animarvos a que reflexionedes sobre un tema social ou político-social. E tamén a que leades o libro que vos recomendo, Camiños na auga, do escritor M. Núñez Singala.

O tema está de plena actualidade, por causa do desembarco continuo de centos de seres humanos, procedentes de África, na illa de Gran Canaria, en Arguineguín. Un grave problema sobre o cal non deberiamos permanecer indiferentes. 

 

(Foto de Elvira Urquijo, tomada da prensa en Internet)

 

Vai para catro anos que o Manuel publicara o libro que hoxe vos recomendo, Camiños na auga. Escribiuno tras ser impactado polo caso do albino africado que chegara a Canarias no ano 2009. Unha fermosa e esperanzadora novela itinerante que o escritor lucense lle dedica ao seu fillo Carlos para que atope tamén el o seu camiño. Palabras salvíficas… Oxalá sexades sempre capaces de axudar os que máis amades.


 

O caso do albino fainos relembrar o dito chove sobre mollado. Volvemos sobre o xa andado, outro albino chama á nosa porta no 2020. É por iso polo que hoxe traio á palestra é á vosa inquieta consideración este tema. Porque as ramificacións son importantes: avanzamos, progresamos ou imos atrás coma os cangrexos? Cesará algún día a migración en condicións patéticas, infrahumanas? Arestora, amais deses dous ou tres milleiros de persoas que chegan a Canarias desde África, arestora -digo- desprázanse a Sudán 27.000 seres humanos que escapan da guerra desde Etiopía. A Cruz Vermella e ACNUR, por citar dúas organizacións onde moitos de nós, cidadáns de a pé, nos implicamos con regularidade matemática (e a quen, en consecuencia, poderiamos apelar tamén) teñen moito traballo. Europa, dividida estes días por outras cuestións, non parece moi activa ante estes movementos migratorios. Os nosos representantes institucionais máis altos falan de que haberemos de cumprir as leis existentes. Hai un aforismo latino que di “Lex dura sed lex”. Pregúntome se a lei neste caso non será dura de máis, se non urxen novos estatutos, novos pactos internacionais… Malos tempos para a lírica, dixo Brecht hai máis de medio século. E seguimos…

 

(Fotografía de A. Yturralde)

 

Artigo deste mes na prensa sobre o caso do albino de Mali:

https://elpais.com/espana/2020-11-11/los-fallos-de-la-asistencia-juridica-a-los-migrantes-en-canarias-o-el-caso-del-albino-que-na

Artigo imprescindible do ano 2014:

https://www.abc.es/local-canarias/20140202/abci-africanos-albinos-condena-201402021138.html

Palabras do papa Francisco sobre os seres humanos forzados a abandonar a súa terra:

https://www.infocatolica.com/?t=noticia&cod=35311

 

venres, 6 de novembro de 2020

GALICIA INMORRENTE

 

De caveiras e outras historias relativas ao Día de Defuntos.

(Igrexa parroquial de Santa María de Oza. A Coruña)

 

Escribín tamén disto no seu día e publiqueino na revista do Instituto, “Alén da chuvia”, xa non recordo en que número e non podo facilmente averigualo porque téñoos todos arquivados na casa da aldea e, lamentablemente, vaiche boa ou vaiche na misa en Conxo, quero dicir que sabe Deus cando poderemos cambiar de provincia libremente. En fin, como di o refrán,  a máis non dar, paciencia e barallar. Sempre nos quedará París, que neste caso vén sendo a memoria amiga (o adxectivo tráeme a mente o dístico aquel, “ah, gaivotas brigantinas,/ miñas amables amigas”) e a información da que dispoñemos aquí na casa da Coruña e mais na Rede.

Empecemos polo nuclear para unha servidora: a memoria do pai. O noso pai, Manuel Soto Vieiro (o apelido ‘Vieiro’ vén de Almeiras, Alvedro) naceu no ano 1929 en Pedra Furada, nunha casa que xa non existe -pero da que conservo unha fotografía-, na parroquia herculina de Santa María de Oza, non moi lonxe do río de Monelos -aquel río de Monelos onde se pescaban anguías, xa choveu…- e fora bautizado nesa igrexa, de Oza. Preto da igrexa, como algúns de vós sabedes ben (penso agora en ti, Benito, caro colega, porque o teu pai e o meu son veciños de porta con porta nunha vecindade digamos eterna), está o cemiterio de Oza-Monelos (habería que dedicarlle unha páxina un día destes, aí xacen ou permanecen os restos mortais de ilustres persoeiros…). Dicía a súa nai, miña avoa, e o papá ría cando o contaba, que de rapaz el e outros compañeiros de ruada, afuracaban cabazas imitando caveiras, metíanlle dentro velas acesas e poñíanas en lugares altos e ben visibles no camiño do cemiterio para asustar os que pasaban, mentres eles se agachaban para non seren vistos. Moitos anos despois, contábame Chema (o ex profesor, sacerdote e amigo J. M. Fernández Rumbo) que cando o seu pai era novo, na parroquia coruñesa de Sésamo -onde eles naceron e se criaron- facían os rapaces o mesmo, só que por alí colgaban as cabazas-caveiras con velas acesas das árbores nos camiños.  Que pasada! 

 

(Imaxe tirada de Internet. Cemiterio do Santo Amaro. A Coruña. Anos 50. Agradecémoslle a Puri Soto térnola facilitado)


Eu sempre me preguntei se esta especie de precedente do hoxe en día famoso Halloween (de nenos na Coruña, non se coñecía ese nome nin moito menos, polos Defuntos dominaba a tradición dos colares de castañas, iso si, como xa dixen o outro día…) era privativo deste recanto ártabro… A día de hoxe algunha cousiña máis si que sei. En parte, grazas a outros blogs estupendos,  coma por exemplo, o de Rosa Brañas: http://sabichon.blogspot.com/2017/10/que-samain-nin-que-ghalouin.html

Aí Rosa proporciónanos datos moi interesantes e facilítanos a referencia dun libro sobre o tema absolutamente imprescindible, de Rafael López Loureiro. Fala ese autor das caveiras feitas co que algúns, por terras igualmente ártabras, Cedeira e arredores, chamaban os melóns dos porcos. En Irlanda, onde non debían cultivar cabazas noutrora, facíanse as caveiras cos nabos. E en terras de Extremadura, con sandías. Como vemos, ampliamos o territorio ao occidente hispano. 

 


 

A páxina sobre as tradicións extremeñas con cabazas-caveiras é tamén sumamente curiosa (“CELEBRACIÓN CÉLTICA EN EXTREMADURA”, en http://universo-celta-pueblos.blogspot.com.es/). Pregunta aí en voz alta o autor ¿Cómo es posible que dichas tradiciones célticas se hayan mantenido en el tiempo sobreviviendo a romanos, visigodos, árabes, colonos asturleoneses, etc.?, no que a min, en principio, me parece unha pregunta case diría que inxenua… Célticas ou non célticas, cantas tradicións milenarias non son capaces de conservar as distintas sociedades humans no planeta? Ablación, circuncisión, ritos de fertilidade -deitarse nas pedras que inda se documenta non hai nada en Galicia ou bañarse recibindo as nove ondas-, amuletos contra o mal de ollos,  recitativos para curar enfermidades, rituais baixo pedras ou entre carballos que inda recorda na provincia de Toledo Eugenio cando era neno etc. etc. etc. Sen querer meterme, por suposto, en camisas de once varas elucubrando se o ritual -lúdico xa no século XX- das cabazas a modo de caveiras que vivira o noso pai e viviron tantos no chamado golfo ártabro foi o que baixou ao sur como baixaron de norte a sur as linguas románicas na Idade Media… (non vaiamos facer como aquel pastor británico: unha vez, aló polo 198…, foramos a un congreso de galego a Oxford e nunha igrexa moi bonita, St. Giles, agasallárannos cun concerto estupendo, e aló quedounos o paraugas bo, de baleas reforzadas e tal; ao día seguinte Luís e mais eu pillamos un taxi a primeira hora da mañá e tivemos a sorte non só de recuperar o paraugas senón de poder estár de cháchara co pastor protestante, un culto e falangueiro oxoniense que, ao saber que eramos galegos, empezounos a falar de tradicións comúns, en concreto da gaita e dixo, literalmente, “un instrumento musical ancestral que baixou de aquí para alá”, aserto ante o que eu, sen pensalo moito, retruquei: “ou subiu…”).

(St. Giles. Oxford)

 

Interesantísimo, ao noso entender, é tamén un outro aspecto no que fai fincapé con suma erudición a admirada Rosa Brañas. Referímonos ao que ela denomina a comensalidade cos mortos. Si, moi curioso… Achega documentación, un documento emitido polo bispo de Mondoñedo en 1511, onde -entre outras cousas- se dicía:

Hallamos tener costumbres en muchas partes de nuestro obispado, que en los mortuorios que hacen y el día de los finados que es otro día de todos Santos, comen y beben y ponen mesa dentro de las iglesias, y lo que es peor, ponen jarros y platos sobre los altares, haciendo aparador de ellos”.

Que vos parece? Non vos recorda moito costumes que na actualidade aínda se conservan en México, onde se celebran pequenos xantares de confraternidade cos defuntos sobre as lápidas dos cemiterios? A nós persoalmente, fainos recordar tamén dalgunha maneira a alegoría tan amada polo Mestre sobre o Reino dos Ceos (é dicir, o alén, a outra vida…, a do paraíso), coma un banquete de vodas, pero banquete ao cabo, coma unha boa celebración á que cómpre incluso ir ben vestido…

Asocia con bo tino Rosa esta “comensalidade” coa figura tirsomoliniana do “convidadado” que vén precisamente do alén. Xa hai moitos anos que -se non erro- Víctor Said Armesto rastrexara aquí no N.O. romances tradicionais sobre o tema do mozo aquel que encetara unha relación lúdico-burlesca coa caveira, dálle un couce e tal e tal, e logo vén o convite etc.

Tamén no norte de Portugal, na vella Galicia bracarense, podémolo documentar sen maior problema. Este día lendo nun libro que temos na casa, Antíqua. Tradições e Contos populares, de Francisco Martins Sarmento, topamos con varios casos ou contiños relativos a este motivo; un deles titúlase “ A caveira a rir” e tratan de xente (un home ou muller novos) que tropezan ou increpan vultos ou caveiras na noite e a ensinanza vén sendo esta: nunca mais te tornes a meter con quen passa. Nun deses relatos do pobo recollido por Sarmento hai un convite a cear, prototípico. Efectivamente, dá que pensar que a feitura literaria ten base popular.

En Friuli ou Friúl (moitos de vós, ex alumnos, oístesme falar da miña estadía en terras friulanas… fermosa terra, hospitalaria xente, difícil lingua minorizada, boa etapa da vida), recollera Italo Calvino un conto onde hai dous amigos da alma… Un morre e o outro cando chega a voda convida o defunto ao banquete… Total, volvemos á “comensalidade” cos defuntos. Unha historia fascinante. A comunicación entre vivos e mortos. 

(Foto tirada de Internet)

 

Podemos falar de “celticidade”? Que queredes que vos diga? Privativo dos celtas non será, pero celta é de abondo. Recordade que en Friul estaban os celtas cárnicos, habitantes da Carnia (mesma raíz ca os galegos Carnota e Carnoedo). Vale. Por hoxe xa viaxamos bastante.

Esquecíame comentarvos que cando publiquei na revista do Insti o das caveiras e falei de Chema que é de Sésamo non sabía a etimoloxía dese topónimo coruñés e hoxe si. Ou iso creo. Saíu na prensa non hai moito un artigo sobre SEGUISAMA-SASAMÓN en Burgos (o actual Sasamón de Burgos cadra preto do vello castro campamento romano, Segisama, e este ano fixeron novas escavacións, nas que participaron varias Universidades, entre elas a de Santiago…) e claro, ao ver xuntas esas palabras maiusculadas (xuntos os lugares no espazo, sobre todo) xa vimos claro que o étimo verosímil de Sésamo é *SEGUÍSAMO, é dicir, un superlativo formado sobre a raíz celta SEGOS ‘victorioso’, un adxectivo en grao superlativo que se adxuntaría a un nome común masculino elidido, do tipo, verosimilmente, ‘castrum’, ‘castellum’, ‘oppidum’ ou incluso ‘vicus’. Agora si, agora si que vos deixo. Saúdos e saúde!

 

(Víctor Said Armesto. Foto tirada de Internet)