domingo, 30 de novembro de 2014

Pradolongo

Durante moito tempo acostumámonos a que os protagonistas das películas se chamasen John, Jack, Bill ou Charlie. Agora, o audiovisual galego, que pese a todas as súas carencias avanza a pasos axigantados, intenta contarnos historias que lle acontecen a xente coma Raquel, Martiño e Armando, os personaxes de Pradolongo. 


Unha historia que acontece en Galicia. Uns personaxes  cos que nos poderíamos topar no instituto. Unha película absolutamente dirixida á mocidade, pois ten como tema o paso da infancia á madurez, e como este cambio afectará á amizade dos tres rapaces. Unha irmandade nacida na infancia, a piques de romperse na entrada ao mundo dos adultos. 

É unha cinta singular pola proximidade que transmite, especialmente aos rapaces da idade dos protagonistas. Pero sobre todo é a proba de que, pese a todas as adversidades, a nosa nacente industria non se rende.
Eduardo Lampón
(sección coordinada por X. Pérez Mondelo)

mércores, 26 de novembro de 2014

A CORUÑA

TOPONIMIA CORUÑESA (I).

Como sabedes, se seguides o noso blog irmán, no noso Instituo colaboramos na celebración da 'Semana Escolar da Provincia e da súa Deputación'. Unha das actividades propostas é precisamente traballar cos topónimos da nosa cidade. Nós, no Club de Lectura, dedicámonos este martes a botarlle un vistazo a mapas antigos da cidade, compracímonos na existencia desa fermosa disciplina que é a cartografía.
Agora presentámosvos algunhas reflexións, quizais pesadas, quizais imaxinativas en exceso, sempre necesarias, sobre os nomes de lugar da nosa amada cidade, A Coruña.



(Selección de topónimos coruñeses. Mapa de confección propia)



TOPONIMIA DA CIDADE DA CORUÑA E ARREDORES.

A BARRA: A praia da Barra, enfronte case de santa Cristina, nas Xubias. Tiña pouca area, e moitas pedras. É voz prerromana. Emparentada coa raíz Bar- ‘pedra’, presente por exemplo en (Estaca de) Bares, barroco, barrocal (no DdD, "Dicionario de Dicionarios". Corpus lexicográfico da lingua galega).
En comunicación persoal, o profesor Gonzalo Navaza -quen nos honra dedicándonos parte do seu tempo: hónranos e enriquécenos co seu saber, non perdamos de vista a importancia deste último enfoque-,  dinos sobre "barra" que para Bascuas BARRA e BARRANTES son hidrónimos, e chama a nosa atención sobre que o sema 'pedra' encaixa pouco coa realidade xeográfica das praias que se chaman BARRA e son lombos de area sen pedras; a Bares, Poza de Bar e semellantes cádralles ben un significado hidronímico. Tamén na Barra en Coles, Ourense, e mais Barra de Miño, etc. 
A CABANA: Da forma hispano-latina capanna ‘choza’ (aparece en san Isidoro), de probable orixe céltica (iso pensa Corominas). A Cabana estaba onde agora está o ‘Carrefour’, preto do lugar de Someso.
A CANTEIRA (DE SANTA MARGARIDA): O noso pai, cando estudaba de rapaz na Academia Dequidt vía baixar os carros tirados cos bois do país cargados das enormes pedras da canteira de santa Margarida; ían os carros camiño do porto. Canteira  deriva da forma preindoeuropea *Cant ‘pedra’.
AGRA (DO ORZÁN): Alude a un conxunto de terras cultivadas, de maior extensión có agro. Vén do latín ager, agri. A nosa avoa coruñesa dicía que a agra do Orzán era unha terra tan fértil tan fértil que daba mesmo o azafrán.
Relémbranos o prof. G. Navaza que o galego é a única lingua que conservou derivados patrimoniais do latín AGRUM, porque nas outras linguas as palabras que teñen desa familia léxica son cultismos (agricultura, agrícola, etc.).
AGRELA: Frecuentemente aparece falsamente dividido (A Grela), é diminutivo do anterior.
Faime saber Navaza que, se non recorda mal, na comisión de toponimia para este caso coruñés ditaminaron A Grela, coa deglutinación do artigo, porque viron que esa separación xa estaba consolidada na Idade Media, e ademais, este fenómeno -a chamada deglutinación do artigo- é común en galego: O Incio, O Grove, A Baña, etc.
ATOCHA-Monte Alto: Voz foránea, probablemente traída polos frades que se instalaron nesa zona na Idade Media.  É un fitónimo e vén explicado en Corominas  (hispánico prerromano Taucia, en cuxa evolución intervén a fonética mozárabe). O prado de Atocha (daquela fóra de Madrid) é o contexto dun dos milagres narrativos das Cantigas de Santa María.
Quere o profesor da Universidade de Vigo que vos relembre cal é o resultado normal (ou patrimonial) desa voz prerromana, "Taucia", en galego: é TOUZA, moi presente tamén na nosa toponimia. 
BERBERIANA: Figura como ‘Ribera de Berbiriana’ nun plano da Coruña en 1842 (S. G. E, Maestranza (1994)), de José Mª Ferrater (aí vén despois da enseada do Orzán, indo cara á torre). Parece un cultismo, unha forma derivada do latín verberare ‘azoutar’, probablemente referido a unha zona onde bate moito o vento ou o propio mar. Nós sempre oímos dicir que a praia de Berberiana é a do Matadoiro.
O BIRLOQUE: Orixe descoñecida.  O sufixo atopámolo noutras voces, como na galego rebiricoque, e quizais sexan ambas as dúas de orixe expresiva; tamén se pode pensar na familia léxica dos birlos  (o xogo tradicional con bolos, sinónimo de estornela) e non se pode descartar a conexión coa familia de virar polo sema de volta e reviravolta implícito tanto en rebiricoque como na acción de manexar con arte os birlos, facendo que rolen, viren e reviren. A relación entre o birlo e o topónimo pode ser pola forma orográfica (ou por unha forma pétrea redonda, xa desaparecida). Hoxe é un barrio, pero foi un lugar. Pertence á parroquia de san Cristovo das Viñas. O nome BIRLOQUE aparece documentado nun listado de microtopónimos do ano 1848 (en: “Lugares de San Cristobal das Viñas en el año 1848. Contadurias Hacienda ARG 1848 Indice arg 35616”, en http://historiabirloque.blogspot.com.es/2011/05/lugares-de-san-cristobal-das-vinas-en.html).
 (Lavandeiras no Birloque do século pasado. Foto Blanco)
CAMPO DA LEÑA: Era onde se vendía a leña (hoxe Praza de España). Dinos o noso colega E. Insua que el inda relembra cando se vendían as piñas. Do latín Campus ‘terreo chan’, e ligna, de lignum ‘racha’.
OS CANTÓNS: Ao estaren empedrados (tanto o chamado Cantón grande coma o Cantón pequeno), probablemente haxa que relacionar a palabra coa forma preindoeuropea (así a cataloga F. Cabeza Quiles en "Toponimia de Galicia") *Cant ‘pedra’.
CASTELO DE SAN ANTÓN: Do latín Castellum ‘reduto fortificado’. Destas fortificacións con valor militar, defensivo, había –no que nós sabemos- varias na Coruña: enfronte do castelo de san Antón estaba o de san Diego, había outro en san Amaro, e había outra fortificación en Eirís.
O CASTRILLÓN: Deriva de castro (latín castrum ‘lugar fortificado’).
OS CASTROS: Do latín castrum. En Galicia cóntanse por centos os lugares que se chaman Castro. Aluden a poboacións de orixe prerromana. É un barrio; celebra as súas festas canda a Virxe do Carme (de rapaces relembramos aínda oír desde a cama pasar pola rúa os gaiteiros tocando as alboradas). Onde acaban Os Castros empezaba a Gaiteira. Así como por exemplo é doado documentar Oza en calquera mapa, é moi difícil atopar un mapa da provincia que traia 'Os Castros', só o encontramos no de 1957 que ten dispoñible na rede a Deputación.
O CORGO: Do latín corrugu ‘canle de auga’. Aquí –por extensión- indicaría un camiño estreito e fondo. O camiño do Corgo desapareceu, ao construírse o Parque de Oza, pero consérvase a fonte do Corgo, sen cartel que indique o seu nome.
(Fonte do Corgo, necesitada dunha placa informativa, onde conste ese nome. Está no actualmente chamado 'Parque de Oza'. Na nosa infancia quedaba encaixada no camiño, no Corgo, e por riba dela era todo hortas e campos) 

A CUBELA: É de supoñer que se corresponde co cast. Cubilla que Corominas menciona cando estuda a voz Cuba. A Cubela coruñesa corría en paralelo ao río de Monelos. O sema en común cun derivado de cuba (como cubeta por ex.) é pola forma, polo relevo en depresión, en caixa, que evoca a forma do recipiente. A palabra cuba vén do latín cuppa.
EIRÍS: Dun antropónimo xermano, bitemático, Age-ricus, Eiricus/Eirigus. Antigamente (ata os anos 60 aproximadamente) celebrábase  romaría  canda o santo Antonio, en xuño.
ELVIÑA: Etimoloxía difícil. Pódese pensar nun etnónimo que relacione a voz co nome dos Albiones astures, ou incluso querendo cos celtas Helvecios. Outra hipótese é ver nesta palabra a suma de dúas formas: El, resultado dunha raíz antiquísima Iri-/Ili- que está seguramente na base da tamén coruñesa Iria (Flavia), co valor de ‘cidade’ (de tal forma que os castrexos lle chamarían ao seu habitáculo simplemente Ili ‘a cidade/a citania’) mais viña, polas plantacións de viñedos de tanta importancia en épocas máis modernas (baixa Idade Media e séculos posteriores). En toda a documentación baixo medieval parece haber conciencia de estarmos diante dun composto (1372: San Viçenço del Vinna; 1433: San Viçenso del Vinna; 1458: San Vicenco del Viña; 1462: San Vicenço del Vjnna; 1475: San Viçenco Delvinna; textos tomados do Plan Director del Castro de Elviña, publicación do ano 2000, agás o de 1458, atirado do Corpus Xelmírez) , pero é difícil asegurar nada porque a forma El coincide coa forma do artigo en castelán e a fragmentación pode deberse a ese factor. Porén, enfocado desde outra perspectiva, quizais se poida pensar que foi grazas a esa homonimia  co artigo, como se conservou ese El (> Ili).
Vexamos agora a autorizada opinión do profesor G. Navaza:

"Eu diría que ELVIÑA ten , efectivamente, unha orixe escura, sen dúbida prerromana. As grafías "Del Vinna" habería que saber se son do orixinal ou do paleógrafo que o transcribiu, ou se están tomadas dun orixinal desa época ou de copia posteior, porque en "Del Vinna", como dis, hai deglutinación do artigo castelán... En calquera caso non se debe chamar "composto". Se ao mentar a raíz ILI-IRI  te refires á dos íberos,  é altamente improbable aquí (e tamén para Iria, naturalmente). Non creo que Iria e Elviña teñan relación entre si. En calquera caso, sería un feito extraordinario que tivesen algo que ver co ILI ibérico. En calquera caso, como en territorio ibérico (no oriente hispánico) a hidronimia é indoeuropea ou paleoeuropea, e polo regular a hidronimia conserva o estrato máis antigo, hoxe está cuestionado que o ibérico sexa "antiquísimo" en Hispania. Alinei cre que o elemento ibérico no oriente hispánico foi máis ben un superestrato dun grupo dominante que se instalou sobre culturas previas indoeuropeas".
A GAITEIRA: Pedro Carro Carro considera que a imaxe dunha muller tocando a gaita é unha fantasía, un caso de etimoloxía popular; el  hipotiza un étimo xermano, waltharia ‘xefatura’. Este mesmo estudoso propón –dado que tamén había en tempos unha caleira- outro étimo: do mineral chamado gaiter. O que si é certo é que por esa zona –pertencente ao Concello de Oza en séculos pasados- fluía o río de Monelos, xa próximo á súa ampla desembocadura; ao pasar por esta zona cambiaba de nome, era denominado tamén Río da Gaiteira. Inda no XIX había un lugar cheo de árbores, “Campo/horta da Maestranza” onde a xente se deleitaba e recreaba. Tamén lemos da existencia máis antiga dun xuncal, e na propia desembocadura houbo canabeiras (sendo nós nenos inda nos bañamos na praia das Cañas, a carón das ruínas do castelo de san Diego). Pódese pensar que dalgunha desas plantas os rapaces farían gaitas (pequenas frautas, a idea veunos á mente ao oír a nosa nai valdeorresa dicir, tras coller un día unha pequena planta tipo cana no campo: “mirade, con isto faciamos nós as pipas”); trataríase de hipotizar unha metonimia: a materia recibe o nome do obxecto fabricado con ela; o proceso metonímico arrincaría da acepción 'gaita'= 'frautiña feita de materia vexetal', acepción presente por exemplo no refrán: “Non está o alcacén para gaitas”. Se a hipótese fose boa, gaiteira sería abundancial, lugar onde hai canas para facer gaitas.
GARÁS: O noso avó paterno recordaba aínda de rapaz cando Garás era todo hortas. Medramos oíndo falar da parada de Garás, cando se collía o trole, o nº 2, que facía o traxecto “Los Castros-Puerta Real”. Como hipótese verosímil, pensamos que pode vir dunha forma, Garabaás,  que se documenta no Corpus Xelmírez como topónimo medieval. Naturalmente, hai que supoñer a caída do –b- intervocálico, fenómeno suficientemente coñecido.  Da familia de carba, garabato, garabullos, é dicir -partindo da base de que temos en orixe un topónimo e non un antropónimo- en Garás noutrora iría a xente recoller leña miúda, entre outras actividades posibles. Hai variante documentada (mapa topográfico da cidade de 1869 do Servizo Xeográfico do Exército, publicado en A antiga Maestranza de Artillería, Rectorado da Universidade da Coruña) con vibrante múltiple, Garrás, pero non é un atranco insalvable, as dúas variantes poden alternar (Corominas documenta garrabullos, garrampallos nesa mesma familia, s. v. Carba). Vemos nun plano de Barón y Yáñez de 1879 (depositado no arquivo municipal, dispoñible na rede) que a rúa de Garás discorría en paralelo ao mar tendo nunha extrema a rúa de Santa Lucía e na outra a "Calle del Pacto Federal"; en perpendicular subía, máis preto de sta. Lucía que do outro cabo, a travesía do mesmo nome.
LABAÑOU: Raíz hidrónima lav- ou tema lítico. Xa dixemos neste mesmo blog que non son valores incompatibles. No Corpus Xelmírez (na rede) documentamos a forma 'Labañou' 8 veces, todas datadas en 1399: vemos que no termo así chamado había currais e había un microtopónimo, a 'agra de Labañou', constituído sen dúbida por terra altamente produtiva.
AS LAGOAS: Aparece en singular, Ensenada de la Lagoa, no mapa de 1869. Do latín lacuna.
LAZARETO: Nome da praia onde está a primitiva igrexa de Oza, a románica. Este topónimo é relativamente moderno (o lazareto créase a fins do XIX). En mapas antigos só figura Oza.  Deriva de (san) Lázaro, por ser este santo o patrón dos lazarados, dos leprosos. A lepra tamén era chamada “mal de san Lázaro”. A praia da nosa infancia tamén sufriu a súa propia mutilación.
A MADROSA: Carro Carro alude a este lugar como A Madosa, pero na nosa infancia temos oído sempre Madrosa (unha amiga e compañeira de aula vivía na Madrosa). O Concello puxo un cartel co topónimo modificado, Lamadosa (ou así). Actualmente as poucas casas que quedan están a carón do novo aparcadoiro do Complexo Hospitalario (CHUAC). Dada a posición elevada e a proximidade a topónimos como Monte das Moas, non dubidamos da súa pertenza á mesma familia léxica ca outras variantes: Madoña, Madorra, Madroa... ‘mámoa’ (Cabeza Quiles documenta unha ducia de formas para aludir aos túmulos funerarios prehistóricos).
MONELOS: Talvez veña do latín molinum ‘muíño’, cun sufixo diminutivo, *molinellos. En Asturias docúmentase a forma paralela, Munielles. Recordemos que por debaixo da terra inda flúe na Coruña actual o Río de Monelos, e relembremos de paso que había muíños realmente (viñan estando aproximadamente onde están agora os chamados ‘Novos Ministerios’). Tamén había un microtopónimo Muíños.

A hipótese dun derivado de *molinellos –con caída da vogal pretónica, *molnelos-  pode apoiarse nunha forma medieval, MOLNEYRA (interpretable no contexto agrícola como pertencente á familia de MOLINUM, no Corpus Xelmírez, ano 1281), así como na voz galega MOLNEIRO ‘muiñeiro’ que figura no DdD.
Pola súa banda, Navaza pensa nun diminutivo en -ELLOS dun orónimo prerromano MONES, topónimo de Valdeorras ou Viana (Munnes, Monnes e Mones na documentación medieval) ou (menos verosímil) un alcume persoal MONOS.
MONTE DAS MOAS: Plural da voz latina mola ‘moa’, seguramente en sentido oronímico ‘cerro escarpado de cima plana’. Hoxe hai un Instituto naquel lugar que foi bautizado, con moi bo criterio, con ese orónimo.
O MONTIÑO: Alude a unha mámoa ou a unha zona de mámoas. Que nós  saibamos, antes chamábase O Montiño a unha zona elevada que discorría en paralelo (pero nun plano máis elevado) aos Castros (e á rúa De la Merced) e seguía por riba da Cubela.
(Continuará) 




(Mapa de 1956, dispoñible na Internet, mercé ao servizo de cartografía da Deputación da Coruña)