martes, 28 de xaneiro de 2014

Buscando palabras

Encetamos, coma quen enceta un bo xamón ibérico, un novo capítulo. Titulámolo “Buscando palabras”. Todos e cada un de nós, á hora de ler un libro, temos que acudir algunha que outra vez ao dicionario. A cuestión é que hai palabras que non figuran nos dicionarios. Esas son as que buscamos neste capítulo. Para min veñen sendo coma pequenos tesouros. Oxalá que ese pensamento aniñe tamén en vós: ver un tesouro nunha humilde palabra.
Imos ver un par de casos. Pero logo contribuíde vós, por favor.
Acabo de ler un libro altamente recomendable do uruguaio Mario Benedetti, La borra del café, e mirei oito palabras no dicionario, non tanto porque ignorase o seu significado (sempre se podía deducir polo contexto), como porque quería saber se “existían” ou non. Falo dunha “existencia” digamos oficial, dentro do dicionario (o DRAE, Diccionario da Real Academia Española). Escríbovolas:
Verborragia (si que viña no DRAE), inexperiente (non vén, pero si existe inexperiencia), cafetomancia (non vén, pero está claro que Benedetti a constrúe sobre o modelo de cartomancia e quiromancia), destediar (non vén, é moi boa esta, destediar o tedio), autodidacto (si que vén, para o masculino rapidamente entran estas novas formas no dicionario: a ver cando entran pilota ou soldada de infantería), renguera (si que vén, eu cría que só existiría renquera), e desarrajar (non vén, está formada sobre descerrajar, co valor de ‘disparar, lanzar’). A dúbida agora é sabermos se algunhas destas palabras, como desarrajar a oíu (entre o pobo uruguaio) ou a inventou. Case que me inclino polo segundo. Benedetti é un grande, un creador: son eles os que necesitan ampliar límites. Pero nunca ousaría negar o xenio do pobo. A dúbida subsiste.
E que vos direi se agora escollésemos un relato calquera de Otero Pedrayo? Aí hainas ás mans cheas, as palabras que se saen do dicionario. Para o noso amado autor ourensán non hai dicionario no mundo que dea cabida á súa expansiva enerxía verbal. Era coma un volcán poderoso, xerando, renovando as raíces vellas. Vén á nosa man Contos de Santos e Nadal. Leamos o relato titulado “O corazón da pedra”. Deixando sen comentar a beleza fonda, saudadosa da materia novelada, deixando fóra expresións para marcar o tempo baseadas nos labores da terra (Era polo tempo da bota do centeo, Pouco despois das mallas; Inda non se abrira a vendima) que tanto me levan os ollos, imos ver cantas palabras se negaron a ser aprisoadas polos dicionarios: No DRAG (Diccionario da Real Academia Galega) non figuran: montelas, palferros, raioso, desengrolar, valados (adx.), canivelas (‘pernas’), comén, despártese. Entre outras menos curiosas. Claro que podemos acudir ao Dicionario de Dicionarios que dirixe Antón Santamarina. Daquela o número redúcese moitísimo. Só hai dúas que non atopamos: montelas e engrosecidas. Non logro saber o significado da primeira e ben que o sinto. A segunda non ofrece tantas dificultades: Falaban deitando as palabras, engrosecidas, como pingotas dunha chuvia grosa que se escachara no ermo. Que son palabras engrosecidas? Redondas, perfectas. Saen cando teñen que saír. Son as xustas e precisas. Aí está o valor do redondo: do gordecho. O valor do ben falado. Seguiremos. Pero tedes que axudar coas vosas lecturas, non o esquezades.

luns, 27 de xaneiro de 2014

VISITANDO O NÚMERO MIL

VISITANDO O NÚMERO MIL

Miraremos, agora que xa contabilizamos dúas mil visitas, qué outros símbolos moran no número mil. Debemos entrar nun libro que Cervantes salva da queima, Tirant lo Blanc, unha grande e ambiciosa novela de cabalaría escrita en lingua valenciana (vulgar valenciano é como lle chama o autor na dedicatoria ao rei de Portugal, pero tamén lle podemos chamar catalán) no reino de Valencia alá polo século XV, na súa maior parte por Joanot Martorell, mais tamén por Martí Joan de Galba.
No capítulo 29, Tirant aparece por primeira vez en escena: entra na foresta onde se atopa Guillermo de Vàroic (nun momento da súa vida en que celebra 50 anos des que fora nomeado cabaleiro: xa casou, xa foi pai, xa volveu das cruzadas, xa foi nomeado rei para salvar Inglaterra da invasión do rei de Canaria, xa abdicou, xa deixou o mundanal ruído para facerse ermitán), vai cabalgando durmido e Guillermo espértao. El, Tirant,  declara o seu nome a razón de chamarse así. É un encontro nuclear. O ermitán ilústrao. Vaille facer saber que significa ser cabaleiro. É toda unha declaración de principios. E é aí, nesa curiosa explicación do parto da orde de cabalaría, onde cobra un valor simbólico e preciso o número mil. A orde de cabalaría naceu escollendo de cada mil magníficos cabalos, un, o mellor de todos. E ese cabalo debe ser do cabaleiro correspondente, que tamén foi escolleito de entre cada mil homes bos. Os mellores que no mundo eran.
Vemos a importancia simbólica do mil. A orde está instituída en canto se xuntaron eses mil cabalos montados polos mil cabaleiros.
Absolutamente impensable que na realidade do mundo real houbese tanta xente pertencente á nobreza. Non había tantos seres humanos (mil por mil, un millón) en toda Europa capaces de manter un cabalo, nin capaces de manterse eles mesmos sobre un cabalo. Unha vez visitamos os catro da miña familia Jaca, fomos ver un museo precioso que estaba, creo recordar, nun castelo ou fortaleza e vimos un par de sartegos: un era dun nobre (talvez rei) e o outro do seu servidor; un era case o dobre de grande có outro; un comía carne, o outro rara vez a comería. Con isto xa volo digo todo.

A idea, o arquetipo do bo cabaleiro, é dunha grande fermosura. A cortesía –e isto eu ben o creo- move o mundo. Pero a igualdade entre todos os que moramos na face da terra é, con diferenza, o arquetipo superior. Hai que saber conxugar varios verbos á vez. Seguiremos se vós queredes que sigamos. Moitas grazas a todos.

domingo, 26 de xaneiro de 2014

60 anos de "Terra Chá"

Xa hai sesenta anos de Terra Chá. Sesenta anos dende que Manuel María nos agasallase con este libro. A Chá é o centro de toda a obra, escrita con gran agarimo e devoción, na que cada verso ten a súa propia alma e chega ó lector con verba clara e sinxela. Nos cento catorce poemas que compoñen a última edición o autor descubriunos a súa bisbarra con fonda e pura emoción. 
Xa no primeiro poema amósanos de xeito maxistral a Chaira:

A Terra Chá somentes é:
un povo aquí, outro acolá
mil arbres, monte raso,
un ceo chumbo e tráxico
no que andan as aves a voar.
O resto é soedá.

Quen mellor que o poeta chairego para medir a Chá:
Ollada a Terra Chá dende as alturas
é semellante a un mar en calma.
Pra medila só valen dúas mensuras:
¡ferrados de corazón, fanegas de alma!

Escríbelle aos ríos:
O Azúmara, o Lea, o Anllo, o Miño
atravesan toda a Terra Chá
cun paso tan lento e caladiño
que aperta o corazón coa soedá.

Homenaxea a todo “compañeiro” seu, por moi pequeno que sexa:
Nunca tiveche unha arela
de tan humilde e sinxelo:
¡meu regato do Cepelo,
das regas ou da Barciela!
(***)
Meu lanzal cedro senlleiro
que naciches en Pontedeume:
¿gardas lembranza en Outeiro
das doces augas do Eume?

Ninguén coñece tan ben aos chairegos coma el:
¡O home da terra Chá
ten a alma mancada!
(***)
As rapaciñas da Chaira 
Son caladas e lanzales:
Os ollos cor abelaira,
Corpo de vimbios vimbiales.

Deixa patente a súa identidade labrega:
¡Para escravo o labrador!
No inverno móllase.
No vrao derréteo o calor.
(***)
Así vive o labrador:
¡comendo pan regado 
con sangue e con suor!

Manuel María adícalles moitísimas homenaxes ós demais poetas da Chá coma Aquilino Iglesia Alvariño, Díaz Castro, Xosé Crecente, Xesús Rábade, Miguel Anxo Fernán Vello, Noriega, Carmen Prieto Rouco, Margarita Ledo Andión e tantos outros grandes escritores chairegos mais non se esquece dos poetas descoñecidos:
¡E tantos poetas iñorados
que só pro vento cantaron!
¡Os seus versos namorados
nas ás da brisa voaron!

Tamén fala da relixión, mediante as romaxes da Terra Chá ( San Pedro en Taboi, San Mamede en Bonxe, San Ramón en Vilalba, San Alberte en Parga) pero gárdalle un cariño especial a patroa de Outeiro de Rei, o seu pobo:

Señora Santa Isabel,
dona de Outeiro de Rei.
¡Sempre che fun moi fiel!
¡E sempre fiel che serei!

O poeta déixalle un lugar moi especial ao labradío:
No mes da Sega o sol pica moi duro,
Ó segar o pan, o trigo está maduro;
Mes de moito traballo e moito apuro
(***)
O pan de centeo é un tesouro:
Semella a terra que o deu.
¡É como a terra de mouro
Porque na terra naceu…!

Poucos poetas aprecian tanto as árbores coma el:
¡Que branca é a abidueira!
¡Cara ó ceo anda a soñar!
¡Feita zoca, anque non queira,
Moita lama ha de tripar!


E poucos entenden tan ben as falas dos paxaros:
Se chove, chove amodiño
sobor da flor das cerdeiras.
¡E o melro, melro, melriño
canta de moitas maneiras!

Tras estes versos, e por un libro tan verdadeiro e feito con tanto sentimento e tanto amor, coidamos que Manuel María ten ben merecido ser o “poeta da Chá”. Xa hai sesenta anos de Terra Chá. Sesenta anos de agradecemento a Manuel María. Sesenta anos que, agardemos, sexan moitos máis porque un libro como Terra Chá ten que ser lembrado sempre.
Jorge Carril Espido.
Alumno de 3º da ESO.
(foto extraída de todocoleccion.net)


martes, 21 de xaneiro de 2014

LENDO A NEIRA VILAS

LENDO A NEIRA VILAS

Varios dos rapaces do grupo dos Cazatesouros leron Memorias dun neno labrego: Ana, Álvaro, Valentina, Rita, Juan Andrés e Mario. Colleron o libro o 12 de novembro, seino porque o apuntei na libreta lila. Fóronmo devolvendo gradualmente. Tamén fomos facendo comentarios en tempos sucesivos. Hoxe tocou a síntese final. Que conste que andaban medio revolucionados porque hoxe, 21 de xaneiro, celebramos cos de terceiro o Día sen móbil (unha experiencia coa que procuramos crear conciencia do valor vivo e directo da convivencia, por dicilo dalgunha forma breve); organizáranse xogos no segundo recreo e ademais habería un concurso de dúas entradas para o cine entre aqueles que entregasen voluntariamente o móbil ás 8.30. O curioso é que case todos os cazatesouros veñen normalmente sen ese aparello ás aulas e queríanme convencer de que igual tiñan dereito a entrar no concurso. Sen problema. A cambio a ver se me prestaban un pouco de atención literaria.
Primeiro pregúntolles se pagou a pena a lectura, se lles gustou. Din todos que si, á primeira. Logo quero saber se recordan un concepto que xa vimos con eles outro martes:
-Recordades o significado da palabra dialéctica? No libro pódense establecer varias dialécticas.
Hai unha serie de olladas que se cruzan. Varios repiten interrogantes, dialéctica?
-Pois eu expliquéivolo… Unha relación dialéctica é unha relación entre contrarios, unha oposición… E no libro hai destas oposicións.
-Ah!, si! –agora brillan máis os seus ollos-, entre o pai e el, Balbino.
-Vale: relación adultos/nenos. Que máis?
-Entre Balbino, pobre, e o neno rico.
-OK. Entre pobres e ricos. Entre amos e criados. Máis?
Teño que seguir eu.
-Entre a aldea e a vila; entre os que poden ler libros e instruírse, e os que non.
Agora paro e vou a outro tema.
-E lembrades de quen se namora o Balbino?
Oi!, o que lles custa recordalo, decididamente hoxe non teñen a mente rápida. Por fin Juan Andrés di:
-Da profe!
-Moi ben. E iso é normal, que un rapaz namore da profesora (lembrade que era nova)?
Divídense. Uns negan e outros dubidan. Eu digo:
-Pero o ano pasado lestes comigo na clase un libro onde o prota tamén namoraba da súa profesora…
-Si…Tonecho de Rebordechao! –este que acerta é Mario
-Bingo! E hai pelis… Pensade: non vistes unha peli…
Interrompe Xosé:
-Nos Simpson!, hai capítulos nos que a Burt lle gusta a súa profe.
Engaden Rita e Carmecita:
-“Mi Chica”, é o título doutra película que vimos… e pasa iso.
-E ninguén viu “O informe Pelícano”, con Julia Roberts?
-Vina eu! –este é Álvaro.
-Pois aí tamén, ela investiga co seu noivo-profesor de dereito, que logo morre cando lle poñen a bomba no coche…
Álvaro inda cita un filme máis: “Bad Teacher”.
Dou unha reviravolta:
-Pois para min, rapaces, hai unha frase discutible na obra. Cando Balbino di que os nenos de aldea son nenos tristes, discrepo. Teño curmáns, miña nai, meu home, foron nenos de aldea alegres, tan felices como pode selo calquera. Por que credes vós que Balbino é un neno triste, que outra razón pode haber na súa vida para ser triste?
-Que é pobre –din as rapazas.
-Discrepo de novo. A pobreza non é suficiente razón. Podes ter amigos, xogar e ser alegre.
-Pero se ves que ao teu lado os outros teñen moito e ti non tes nada…
-Vale, algo inflúe. Pero hai máis razóns que tocan a Balbino de cerca. Todo o que o rodea é xusto?
-Non! –hai unanimidade.
-Pois eu penso que esa é a razón principal. Vive moitas inxustizas. Por exemplo?
-Cando o pai lle zosca sen ter el a culpa…
-De acordo. Aí centramos o tema. É obxecto de graves inxustizas. Por iso –basicamente- é un neno triste. Que máis?
Eu quería ir á análise dos cambios que experimentou Galicia desde aquela ata hoxe pero xa era a hora de írmonos. Quizais outro día. Marcamos antes nova lectura: Vinte mil leguas de viaxe submarina, de Verne.



ENTREVISTAS AOS AMIGOS

ENTREVISTAS AOS AMIGOS
Entrevistamos a un artista plástico, ex profesor e amigo, o santiagués José Luis Martínez Pereira.
-Cantos anos foron no noso instituto? Dinos  o mellor e o peor do vivido nese período. Mellor xubilado?
-Cheguei ao Instituto Eusebio da Guarda cando xa madurara. Tiña 38 anos de idade. O meu concepto pedagóxico, nesas datas, reforzárase e resultábame menos difícil achegarme ao alumno. Sen dúbida a miña lembranza é entrañable, a miña xuventude tamén axudaba a iso. Na miña primeira etapa, desde o ano 78 ata o 90 e pico, o alumno respectaba e consideraba en grao alto ao profesor, por ser unha persoa que impartía coñecemento. Desgraciadamente, esa consideración dexenerou bastante. Entre os profesores fixen amigos aos que, certamente, tamén debo coñecementos; a miña curiosidade, cada vez maior, levoume a ter charlas con eles instrutivas e gratificantes, sobre todo no campo da filosofía e a bioloxía. No “Seminario de Debuxo”, ao que eu pertencín, fun compañeiro de cátedra do pintor Felipe Criado, falecido hai pouco, a el e mais á súa familia uniume sempre unha amizade fraternal.
Cos cambios producidos ultimamente na ensinanza, a xubilación alcanzoume como bálsamo altamente gratificador, polo que, sen dúbida ningunha, mellor xubilado.
-Innegablemente ti es un ser polifacético: les, reflexionas sobre o lido, escribes, pintas, ensinaches… A min algo que me fascina do que sei de ti, son eses cadernos riquísimos, con debuxos e palabras, sobre determinados momentos que vives, ou sobre os libros que les. Podemos atrevernos a pedirche que nos deas algunha desas reflexións? 
-Os meus cadernos non teñen outra pretensión que comezar a mañá facendo un pequeño e grato esforzo mental acompañado do pracer libertario que supón o ler, o escribir e o debuxar. Facelo para un mesmo, coma a expansión dun sentimento interior que vertes moitas veces de forma inconsciente.
Pero xa que me pides unha reflexión, ao ler o que estou escribindo observo que os meus relatos relembran o son do leñador, cando ao machado e sen piedade ningunha secciona as ramas das árbores. 
-A última vez que te vin cun libro na sala de profesores, pregunteiche que lías e se non lembro mal estabas con Ibsen. Tamén relembro perfectamente que amabas a Unamuno. E agora que estás lendo? 
-Recordo de forma moi velada alquela conversa.  Creo que falabamos de que ninguén debe erixirse en propietario de ninguén. A muller como obxecto-propiedade do home, polo menos aquí, desapareceu. Ese é o tema central da obra de Isen que lía, Casa de monecas. 
-De ti tamén gardo frases para a posteridade. Unha era sobre o galego. Verbo de por que che custaba tanto falar galego dixérasme hai tempo: pertenzo a unha xeración que foi castrada. Recórdalo? Impresionoume ese verbo usado nese contexto. Que nos dis? 
-Quizais esa palabra (castrada) vista escrita, me parece agora nacida máis dun arrebato que dunha reflexión moderada, pero si que, canto menos, aquela foi unha xeración “tabuizada”. Todo era tabú e case todo pecado. Para ilustrar o que digo recordo que aos meus 17 anos de idade me prohibiron a entrada no cine para ver Romeo e Xulieta. Onde se atopaba o pecaminoso na historia dos amantes de Verona? Para seguir coa moral hipócrita da época, no ano 63, nunha cafetería de Madrid chamáronme moi seriamente a atención por aproximar os meus beizos á meixela da miña noiva (hoxe a miña muller). Non lle faría graza isto á xuventude actual?
O que ocorreu co idioma foi outra manifestación intolerante dos réximes totalitarios. Iso pasou como pasaron outras cousas de raíz ignominiosa que desexo que a nosa mocidade ignore e non viva en carne propia o resto da súa vida, aínda que coñeza a historia.
No ano 1959 fixen unha gravación coa miña voz sobre o canto á morte do toureiro Ignacio Sánchez Mejías titulado “A las cinco de la tarde”, de F. G. Lorca para Radio Galicia de Santiago de Compostela. Non se emitiu porque o xefe de programación da emisora dixo que se albiscaba nel certo acento galego. Isto non é un feito illado, era algo moi normal na época. 
-Vaiamos á túa pintura. Hai etapas na túa obra: aquela con predominio dos malvas, talvez outra de maior pureza xeométrica, con predominio do que eu –profana- chamaría aproximación ás estruturas máis elementais… Pero o último que nos amosaches fala de vermellos poderosos, de soles protagonistas. Que etapa estás vivindo? 
-En canto a iso, en canto á miña pintura, non sei realmente que dicir. Cámbiase sen sermos conscientes do cambio.
A xeometría sempre me atraeu, penso que é a base da natureza. A cor vermella ten para min un grande poder de atracción. O vermello e mais o negro. Lorca dicía que o negro ten “duende”, creo que é por iso polo que me gusta pintar a noite, porque existen moitas cores que, sen ser negro, se aproximan. En fin, creo que se progresa en forma de diferenciacións pero estas deben fluír sen buscalas, brotan case sempre do feito anterioremente; as formas que nacen das formas poden ser múltiples e distintas. 
-Fálanos da Alegoría das Artes, o mural que pintaches para o instituto. En que te inspiraches? Que é o que quixeches transmitir?
-Neste mural, Alegoría das Belas Artes, están de certa maneira plasmadas as miñas preferencias, a música, a literatura, etc. É un tema que pode ser acertado para un centro pedagóxico. 
-A túa alegoría é agora alegoría da incuria (está atravesado por un par de fendas). Hai anos que Rodrigues Lapa deixou dito que tanto España como Portugal pecaban de desidia para coa cultura. Un profesor da USC recordaba que el soubera dun certo pergameo valiosísimo do XVI usado polos fogueteiros como material combustible… Agora a túa obra periga, como perigan partes deste edificio histórico, malia as numerosas promesas de reforma integral por parte duns e doutros gobernos autonómicos. A quen haberá que pedirlle que vele polo noso, cando nós nos auto ignoramos así? 
-É ben triste que asistamos agora á derruba de algo que se fixo por amor (sen diñeiro por medio). Isto supón, en certa forma, unha traxedia para a alma. Sei que é difícil de entender nun mundo onde prima a materia. Un mundo onde se compran Picassos como moeda de cambio, non por amor para coa obra do xenial malagueño, senón porque esperan os compradores ser recompensados con moito máis diñeiro do que investiron. Hai moitos anos, o director dunha prestixiosa galería de Madrid, díxome: “prefiro pagar 40 millóns de pesetas por un Tapies que 50.000 pola excelente obra dun pintor descoñecido”. Iso non quere dicir que non se encontren honrosas excepcións, hai quen adquire unha obra para a súa contemplación e deleite. Supoño, en calquera caso, que as dúas opcións son lícitas.
Preguntábasme antes que leo. Agora estou lendo El error de Descartes, de A. Damasio, un dos mellores investigadores de neurofisioloxía. O erro consiste en separar o corpo da mente coa súa tese de que pensar é igual a ser, cando se trata xustamente do contrario: no principio foi o ser, posteriormente o pensar. Para Descarte, “penso logo existo”; para Damasio, “existo logo penso”. 
-José Luis, sempre é un privilexio formar parte da tertulia na que ti participas. Moitas grazas.



martes, 14 de xaneiro de 2014

Eu levo o nome dun personaxe literario

Eu levo o nome dun personaxe literario

Ola! Son Laura García de Arana,  e levo o nome do personaxe feminino do relato “Morrer en Laura”, que forma parte da obra Crónica de Nós, de X. L. Méndez Ferrín.
Argumento
Nunha España que está sufrindo importantes cambios no réxime franquista que impuxo a ditadura, un home séntese perdido. De repente, namórase, e faino dunha muller diferente, doutra época, unha muller que lle fai ver as cousas doutro modo e de súpeto, o home ve desfacerse o seu castelo de naipes. Xa non sabe se os valores polos que loitou son correctos, se todo mereceu a pena…
Pero o amor entre eles dous xa non é, ela coñece a outra persoa. É entón cando Abelardo, sen nada na vida, se suicida.
Laura
Quizais eu teña algo máis en común que o nome con Laura. Considérome unha muller independente, que pensa por si mesma, e que non soporta os dogmatismos.
Non comparto a opinión que teñen os demais só porque sexa a máis común, a máis doada ou a que dea menos problemas, senón que comparto aquela coa que eu me sinta máis identificada e a que poida defender con argumentos propios.
Por outro lado, non podería dicir que me sinto identificada cunha muller que despois de namorar a un home, o abandona por outro. Non creo ser ese tipo de muller.
Creo, iso si, no amor. Creo que é a forza máis bonita que hai. Unha forza que podería saltar todo tipo de barreiras. Aquí a barreira cronolóxica penso que é unha boa metáfora diso, da forza do amor.


martes, 7 de xaneiro de 2014

ENTREVISTAS A MULLERES GALEGAS

ENTREVISTAS A MULLERES GALEGAS (OU GALEGAS DE ADOPCIÓN).

Hoxe entrevistamos a Ángeles López Agüera,  profesora de Física na Universidade de Santiago de Compostela.

-Moitas grazas, Ángeles, por atendernos. Vostede foi decana da facultade de física de 2006 al 2010. Cal foi o balance dese período? Seleccione o mellor e o peor aspecto que marcan esa etapa da súa vida.

-Era a primeira muller decana de Física en España, nunha profesión “de homes”, e iso constituía un reto engadido. Pero o balance foi positivo, se ben a experiencia comportou un forte desgaste persoal. Foi unha etapa de crecemento persoal e un reto superado.
 O máis negativo foron sen dúbida os problemas de conciliación persoal e familiar, incluso o parón  na investigación.   Recordo esa terrible sensación de ter sempre moitas cousas pendentes, de non chegar nunca… aínda que ao final todo se levaba a termo.
O mellor, o coñecemento a nivel profesional, pero tamén humano de colegas da facultade, a interacción  directa cos estudantes e o ter dirixido o paso ao Espazo Europeo de Educación Superior.

-Levo uns anos formulándolles aos meus alumnos de 2º de bacharelato, como tema para un comentario crítico, a seguinte cuestión: “Por que credes que se matriculan ultimamente máis mulleres que homes na Universidade española?” As respostas son variadas e algunhas peregrinas, pero moitos matizan que a abundancia de mulleres só se dá nas carreiras chamadas de letras. Que nos di a este respecto?

-A resposta é complicada. Tradicionalmente sabemos que as mulleres somos máis pragmáticas e nese sentido deberiamos ser más tendentes ás carreiras científicas. E en certo modo é así, en carreiras tendentes ao “servizo”, á axuda aos demais. Somos maioritarias en carreiras como medicina ou veterinaria. Nos últimos anos incluso química ou bioloxia ou arquitectura.
O maior “conflito” aparece en carreiras como a enxeñería e aquelas dedicadas á investigación, como a física. No primeiro caso, as enxeñerías asócianse a profesións “virís” onde a muller teme non ser aceptada. Aínda nestes días algo desa “sensación” segue estando aí. A muller pensa que terá difícil encaixar nun posto de traballo, e que parte dunha posición de inferioridade.
O caso da física é dobre: Dunha parte a carreira de física é bastante descoñecida e por outra as carreiras en investigación son longas. É fácil explicar as tarefas especificas de dun arquitecto ou un enxeñeiro. O caso da física non é tan evidente. Seguramente se o Grao en Física se chamase Grao en Enerxía-Metereoloxía-Electricidade-Magnetismo-Nanotecnoloxía- Física de Particulas- Física Cuántica- Electrónica- e outros,  entenderíase máis. E si é certo que a carreira investigadora é longa…pero tamén excitante.


-Desa frondosa árbore da ciencia debemos entender que vostede ama máis a Física que se ocupa das enerxías renovables. Por que escolleu esta póla?

-O meu amor á fisica focalízase en detectar e medir. A miña formación é de Física Experimental de Partículas; de feito, estiven 15 anos traballando no CERN en Xinebra (www.cern.ch) . Participei nos experimentos do LEP (Large Electron Positron), a anterior xeración á busca do Higgs. Tras ese período, decidín cambiar de liña de investigación e dirigirme a Astropartículas, en particular aos Raios Cósmicos no Observatorio Pierre Auger (www.auger.org) na prepatagonia arxentina. Sempre no campo da física experimental, deseñando e construíndo detectores de diferentes tecnoloxías.
E aí descubrín algo: Sentía a necesidade de facer transferencia tecnolóxica, de facer “útil”, socialmente útil, os nosos desenvolvementos en detectores de enerxía. E desde hai 7 anos estou niso: Formei un Grupo de investigación dedicado a Aplicacións Enerxéticas Sustentables, sempre aplicando as técnicas e os coñecementos das miñas etapas anteriores. Agora desenvolvemos tecnoloxia dedicada a  crear Comunidades Enerxeticamente Sustentables (enerxía, auga, residuos, permacultura). Trátase dunha investigación transversal, de feito o meu equipo integra fisicos, arquitectos, enxeñeiros, ecnomistas e antropólogos. E aí está o futuro, nos novos modelos enerxéticos sustentables… e hai moito por facer. Cando queiras dámosvos unha charla no instituto…

-Estaremos encantados de recibirvos. Seguimos, Ángeles. Cando Suso (o meu fillo maior, alumno nesa facultade baixo o seu decanato) volvera das Olimpíadas de Física de Corea, alá polo ano 2004, viña un pouco desanimado porque o papel de España fora moi pobre, nin tan sequera un diploma, dicía. Durante un tempo, na casa reflexionouse en voz alta sobre qué se podía facer para mellorar, visto que un cursiño acelerado de 10 días en Madrid é claramente insuficiente. Agora son malos tempos para a lírica, para pensar en investir nese terreo cartos públicos. Pero, e os cartos da empresa privada? Todos sabemos que grandes empresas españolas financian cultura e deporte. Non podían acaso contribuír a financiar estas Olimpíadas?

-Seguro que poderían, é máis, deberían contribuír, pero creo que o consideran de baixa visibilidade. Os olimpistas en ciencias non levan camisetas cos sponsor nas grandes cadeas de televisión en prime-time.   
Moitas veces teño pensado que desde as facultades non facemos suficiente esforzo para apoiar os nosos futuros estudantes, nin sequera os máis prometedores e posiblemente é certo. O que si aseguro é que mimamos a formación dos nosos mozos cando chegan á Facultade.
Neste sentido, calquera suxestión resultaría útil.


-Dígame, Ángeles, que libro ou libros está lendo agora?

-Desde hai uns anos o meu Grupo de Investigación traballa en proxectos en Africa e sobre todo en América Latina, nalgúns casos en comunidades indíxenas.  Interésanme esas culturas precolombinas e é o meu tema de interese. Nestes momentos estou lendo un libro de Fila Routen sobre a cultura inca.
Encantoume tamén un libro de contos de Munro, recoméndoo de verdade.

-Volvería estudar vostede Física?

-Vou contarche unha historia: Física non era a miña primeira opción. Cando entrei na Universidade quería facer matemáticas, pero en Santander, de onde son, non había a carreira e non podía desprazarme. Entón empecei física porque era a carreira que máis matemáticas tiña. E namoreime da física. E despois de 30 años de traballo, segue sendo asi.
A física é o máis parecido á formación renacentista, no sentido da formación e o coñecemento global. E a miña traxectoria é un exemplo de versatilidade.
Adoro a miña profesión. A docencia permíteme formar os meus futuros colegas e é gratificante ver como os  meus antigos alumnos se converten en profesionais de prestixio. E entusiásmame a investigación. Volvería estudar Física sen dúbida ningunha.



-De novo moitísimas grazas, Ángeles, por dedicarnos do seu tempo. 

xoves, 2 de xaneiro de 2014

A nosa casa (3)

A NOSA CASA (3)

Móstrovos hoxe unhas escaleiras en verde, das chamadas de caracol, que comunican co observatorio (noutrora foino, observatorio meteorolóxico) ou lanterna que hai no curuto, no tellado do noso nobre e escangallado edificio histórico. Ao fondo, o océano que viu chegar as naves de Xulio César na idade antiga. Imaxinade: unhas escaleiras así, incluso dunha maior beleza pétrea, son as que subirían á torre-zigurat de Breogán cando o faro de Brigantium se alimentaba con madeira; unhas escaleiras así e máis grandes quizais, son as que soben na novela de Eco ao sancta sanctorum da biblioteca do mosteiro; no Aleph de Borges, a que baixa ao soto debaixo do comedor –lembrade que hai que descansar os ollos no banzo número 19 para ver o universo-, tedes que imaxinala igualmente deste tipo.
Vamos, unha marabilla!



(foto de Mario S. García)
Posibles restos dunha pequena estación meteorolóxica no lucernario do Eusebio da Guarda, ao que se accede polas escaleiras verdes.


No instituto, francamente,  hai marabillas dignas da Biblioteca de Alexandría (é unha hipérbole, pero pequena). Quero presentarvos unha. Velaquí vos traio un libriño publicado verosimilmente –non figura a data- a finais dos anos vinte ou principios dos trinta, composto por conferencias e artigos do coruñés Menéndez Pidal. Alguén de vós sabe onde estudou o ensino medio? Hai que averigualo. Ramón M. P. amou, entre outras xoias literarias, os romances. Neste libro dedícalle unhas páxinas ao estudo da súa orixe (da man dun só individuo máis ben culto, xénese colectiva-anónima, voz do pobo?) absolutamente esclarecedoras e brillantes. Escolle como súmmum da beleza un romance que non podo evitar trasladarvos aquí, publicado en Amberes cara ao ano 1545, que di así (permitídeme traducilo ou versionalo en lingua rosaliana –a forma en castelán ten moitos arcaísmos, e con iso é doado verter ao galego-, grazas):

            Quen houbese tal ventura sobre as augas de mar
            como houbo o Conde Arnaldos mañaniña de san Xoán!
            Con un falcón na súa man a caza ía cazar,
            viu chegar unha galeira que á terra quere chegar;
            as velas traía de seda, a exarcia de bo cendal;
            mariñeiro que a manda dicindo vén un cantar
            que a mar facía en calma, os ventos fai amainar,
            os peixes que andan no fondo arriba fainos andar,
            as aves que andan voando no mastro fainas pousar.
            Alí falou o Conde Arnaldos, oíde ben o que dirá:
            -Por Deus cho pido, mariñeiro, dígasme ora ese cantar.
            Respondeulle o mariñeiro, tal resposta foille dar:
            -Eu non digo esta canción mais que a quen comigo vai.


Antes de que nos paralice, envolva e posúa a néboa do misterio, antes de abandonar este tema tan amable,  veñamos un momentiño ao romanceiro galego. Anda algo disperso e fragmentado (coma a nosa mitoloxía). Pero existe. Quixera animarvos a que leades de cando en vez un romance. Podiades arrequentar o voso saber con preciosísimos nomes de muller, por se tendes no futuro fillas (e/ou netas). Mirade que nomes eufónicos e sonoros, todos nomes do romanceiro galaico: Alborinda, Dona Alda (a dona de don Roldán), Dona Eusenda, Dona Birolana, Guiomare, Dona Silvana, Albas Neves, Floralba, Malveliña... Case todos os romances foron recollidos hai moitos anos; por exemplo, Casto Sampedro recolle a maioría en 1903, 1905, en boca de mulleres do pobo. A miña avoa valdeorresa sabía moitos fragmentos de memoria e as avoas dos meus alumnos eumeses aló nos anos 80 tamén coñecían romances máis modernos, noticieiros, deses que narraban asasinatos e outras historias truculentas. Aínda o avó dos meus fillos recitaba anacos dun romance sobre a vida e grandes feitos do aviador dezao Joaquín Loriga. Esa capacidade romanceadora acabouse. Morría todo no esquecemento se non fose polos libros. Que o saibades.