LENDO A...
LENDO CONTOS
POPULARES.
Creo que nunca vos
dixen o moito (que vos sei querer...,
di o rei trobador nunha das súas sublimes cantigas d’Amor, aquela de aque me en vossa prison), que me
engaiolan, que me gustan os contos populares. De sempre. Se non temese
aborrecer sería aquí e agora quen de relembrar os que me contaba miña nai (Almendrita, A flor do alilá, non moitos
máis, pero pedíallos unha e outra vez ao longo dos sete primeiros anos e
repetíaos sen cansazo), meu pai (papá dramatizaba coa voz cando facía de lobo,
en Carapuchiña ou naquel estupendo
dos sete cabritiños, un dos cales se agachaba tras o reloxo, ou naqueloutro da cabra montesina do monte montesinal, que
saía da despensa e ameazaba con chapar a protagonista, daquela viviamos nos
Castros e a nosa despensa tiña porta que logo abría eu con medo...). Díxenlle
onte ao meu compañeiro de fatigas, a ti
contábanche contos de neno? Nin o primeiro. Vaia por Deus!, menos mal que a
vida compensa e tenme a min para esgotar a cota. A raíña indiscutible dos
contos da miña infancia era a avoa Rosario, a valdeorrense. Era unha fonte de
sete canos, o raio que non cesa. Sabía restras, con poemas incluídos (-¿Moza que riegas la albahaca, cuántas
hojitas tiene la planta? –Caballero de capa y sombrero, ¿cuántas estrellas hay
bajo el cielo?), e cando me narraba docemente aquel da malvada raíña moura
que suplanta á outra raíña cravándolle un alfinete entre a mata de pelo mentres
a peiteaba converténdoa en pomba, a avoa acariñaba o meu propio cabelo, facendo
coma quen... Espero que no paraíso siga habendo quen lles conte contos a eles,
ou a quen contarllos...
En todas as partes
do mundo hai contos populares. Vouvos dar unha mostra de aquí e acolá de cando
en vez. Un aspecto fascinante deste tipo de literatura é que se enrosca coma
unha glicinia ou como a vide por entre distintos xéneros: os contos populares
tamén poden beber do mito, pero eles mesmos arraigan sen que nos percatemos na
haxiografía (as vidas de santos, é o caso da vida da francesa santa Marta e o dragón,
ou a vida de santa Xenoveva), na Biblia (aí un dos expertos é Asimov, xa vos
poñerei outro día exemplos), na literatura chamada culta (no Lazarillo a estudosa Mª Rosa Lida de
Malkiel rastrexaba contiños populares, folclóricos, centro europeos, polo menos
rastrexaba concomitancias), na fraseoloxía (Estar
coma o rei nunha cesta lévanos aos contos onde o meniño fillo de reis é
botado ao río nun cestiño..., a frase que
sexa para as boas fadas remite aos contos onde hai fadas que bendín os
meniños acabados de nacer e concédenlles doas), etc. Algunha vez escribimos
sobre o tema e se gustades, o artigo está dispoñible na rede (http://www.cirp.es/pub/docs/cfg/cfg11.pdf).
Hoxe quero centrar o
discurso nun libro espléndido: Cuentos populares mexicanos, nunha
coidada edición do 2015 a cargo de Fabio Morábito (o limiar non se pode perder:
tremenda dose de sentido común e ben facer...). Recoméndovolo encarecidamente.
De todo o que quixera dicirvos, escollo tres cousiñas (o 3 é o número por
excelencia, número prototipo, xerador de estruturas narrativas contísticas).
Unha, a riqueza de linguas do país, México. Todos están traducidos pero
Morábito especifica sempre en que lingua foron narrados inicialmente: hainos en
español de Jalisco, de California...; hainos en lingua mixe de Oaxaca; hainos
en náhuatl; en maya de Yucatán, de Quintana-Roo; en tepehuano de Durango. Unha pasada de
riqueza lingüística (quizais sexa esa unha das causas de dar México ao mundo
escritores tan bos: pensadores -Alfonso Reyes-, poetas –o propio Reyes, Octavio
Paz-, novelistas - Agustín Yáñez, Carlos Fuentes-, contistas –Elena Poniatowska,
etc., etc.).
Dúas, sempre a
voltas coa lingua: recordades que vos dixen que as palabras nacen,
multiplícanse, viaxan, multiplícanse de novo en variantes, e morren? Pois os
contos, ou os temas, tamén viaxan: coma
os mitos, coma as frases. Aquí neste libro atopamos, por citar só un par de
casos interesantes, un motivo curioso: o da serea muda. Aparece no conto
titulado “La reina Isabel”, narrado en español. A pregunta do millón é,
viaxaría ese motivo desde a nosa terra? Que nós saibamos, a historia da serea
dos Mariño, dona Mariña, muda ata que o home fai aceno de guindar co fillo ao
lume (entón ela berra, cáelle o anaco de carne que atrancaba a glote, e fala)
aparece en substancia xa rexistrada no Libro das Liñaxes medieval
galego-portugués. E esa, no que nós sabemos, é a documentación máis antiga
deste motivo, o da serea muda. Os galegos viaxan a México desde o principio (nun
libro que nos trouxo Miguel dunha súa viaxe á cidade de México D.F. consta o
listado dos homes que acompañaban a Cortés na noite triste no primeiro cuartel
do XVI e un deles –polo menos- ten apelido galego [trátase do libro México Viejo, de Luis González Obregón, aí consta que nesa noite do 30 de xuño de 1520 marchaban á cabeza varios capitáns de Cortés, entre eles Francisco de Lugo], e sabemos tamén que o
primeiro libro de matemáticas que chega a aquel continente, é publicado polo galego
Juan Díez Freile en México en 1556,
sabémolo mercé a un catedrático de matemáticas que foi do noso
Instituto, David Fernández Diéguez). Grazas a outro conto (“El zahorí de Caca”)
vemos que é unha frase, Aí é onde a porca
torce o rabo, a que probablemente viaxou desde Galicia. O DRAE dáa como propia de Cuba, pero vémola na
Internet ben establecida en Colombia (cultura Costeña) e México. Esta é a
explicación semántica que dá Eladio Rodríguez desta frase popular galega: “Ahí é donde a porca retorce o rabo,
dícese cuando se encuentra una dificultad grande y difícilmente vencible”; o
TILG recolle como primeira documentación da frase a de Noriega Varela (1928).
No corpus histórico da RAE (CORDE) non a documentamos. A imaxe de retorcer o
rabo ao porco como sinónimo de ter entre mans unha seria dificultade aparece,
ademais, no cantigueiro popular galaico: mirade estes versos recollidos por
Saco e Arce: Eu casar ben me casara , Por
estar acompañado , Manter fillos e muller , Retorcerll ' ó porco o rabo.
(As ilustracións do libro de contos que vos recomendo son de varios artistas: A. Balcázar, I. Barrón, M. Monroy, J. Palomino, R. Peláez, I. R. Esquivel, S. Solís e F. Vanden Broeck)
E tres, e rematamos
por hoxe. Hai poucos contos “puros” (que resulten virxes a un oído afeito, quer dicir, contos nos que sexa case
imposible ver semellanzas ou subtemas doutros contos, contos que nos resulten
totalmente inéditos, digamos). Pero neste libro atopamos algún. Un auténtico
tesouro. Destacaremos un, que me deixou así como abraiada, chea de curiosidade
e misterio: pregunteime, pero onde está
aquí a mensaxe –a vella ‘moralexa’, nunca morta de todo, importante para un
docente non perdela de vista...-, cal é a novidade, o Tema que nos quere
transmitir? O relato chamémoslle ‘puro’ (para o meu entender canto menos, por
novidoso nunca antes oído) titúlase “El hombre haragán”, vén de Chiapas e a
lingua é o tzotzil –nome de ave...-. O home non dá pancada, vive do traballo dos
demais, e con todo devén rico. Sabedes
como? Porque soña. Ten un soño marabilloso e así dá co ouro. Non se sorprende,
ademais, de que chegue a el ese diñeiro, porque o soñou. Ese é o punto: sabe soñar e sabe valorar os
seus soños (e tamén sabe repartir). E todo cunha calma planetaria total. Un
conto moi fermoso, abofé.
Ningún comentario:
Publicar un comentario