LENDO A ROSALÍA (I PARTE).

Celebramos este luns 24 de febreiro o día do nacemento de Rosalía de Castro. Era piscis. No noso Instituto, con tal gallo, organizouse un Maratón de Lectura Solidario, pentalingüe: lemos a Rosalía en galego, castelán e inglés. Lemos poesía en francés e mais en latín. E o noso colega e amigo Emilio Insua incluso leu en latín un fragmento do Quijote, nunha estupenda versión de Ignacio Calvo. Empezou ás 8.30 e rematou ás 23.00.

Desde aquí tamén contribuímos a celebrar o seu matriarcado ou o seu padroádego, como gustedes, sobre todos nós, os amadores das letras galegas,  cunha pequena busca e procura daquelas palabras –ou unidades fraseolóxicas- usadas pola insigne escritora na súa obra cume e cabeza do Rexurdimento, Cantares Gallegos, que non figuran nin no dicionario académico (DRAG) nin tampouco nesa suma tan valiosa de dicionarios, o Dicionario de dicionarios. Corpus lexicográfico da lingua galega (DdD) que coordina o filólogo e académico Antón Santamarina. Son palabras dignas de figurar como o que son, sacrosantas variantes rosalianas, nun dicionario galego. Citaremos pola edición de B. Varela Jácome.

A CONTA PROPIA (v. 222, nº 25: pero Vidal, filósofo profundo,/ que anque xamáis nos libros deprendera,/ a conta propia deprendeu no mundo). Temos aquí unha frase de claro sentido –quere dicir que Vidal aprendeu da propia experiencia ou na súa propia carne- pero que non figura nos dicionarios. Co substantivo conta temos a conta, á miña conta, a conta allea, a conta doutro, por conta propia, etc. Falta rexistrar esta variante.

ARBOR (v. 285, nº 25: a noite enteira se pasou cerrado,/ i ó arbor primeiro do siguente día). Variante de albor ‘alba, alborada’.

BALADA (v. 54, nº 15: Xa se oien lonxe, máis lonxe.../ Cada balada é un dolor). É variante de badalada.

BICA (v. 92, nº 30: Pica, pica,/ suriña, pica,/ lévalle un gran/ ó teu fillo na bica). Aquí a ‘bica’ é o bico, o peteiro da ave. Esta acepción tan básica non figura nos dicionarios que manexamos como referencia.

CABAÑAR (v. 38, nº 15: arboriños que prantei,/ fontiña do cabañar). O eñe indícanos que se trata dun posible castelanismo. En castelán, así e todo, a forma patrimonial é cabañal. A variante rosaliana non aparece nin no DRAE, nin no NTLLE (Nuevo Tesoro Lexicográfico de la Lengua Española), nin nos tres corpus académicos.

CAN DE CEGO (v. 9, nº 27: Unhas veces, canciño de cego,/ por onde eu andare seguíndome vai). A imaxe do cego fielmente acompañado polo can, imaxe moito máis frecuente antano que hogano, dá paso á unidade fraseolóxica presente, para significar fidelidade, algo de submisión, un pouco da semántica da lapa. No TILGA (Tesouro Informatizado da Lingua Galega, de acceso libre na rede)  vemos que aparece noutros autores (e figura no noso dicionario, de Carme López Taboada e mais dunha servidora, Dicionario de Fraseoloxía Galega, DFG). 

CARA DE INVERNO (v. 3, nº 27: ¿Qué ten o mozo?/ ¡Ai!, ¿qué terá?/ Ponme agora unha cara de inverno). Significa igual que cara de venres ou cara de ferreiro ou cara de poucos amigos. Documéntase esta unidade fraseolóxica na obra de Varela Buxán (figura tamén no DFG).

SIN CONTA (v. 54, nº 27: Son canciño de cego en quererte...:/ tal bulra merece quen ama sin conta). Aplicado a cousas contables (pódense ver exemplos no TILGA) significa ‘sen número, en abundancia’. Aquí significa ‘sen límite’.

UN CONTO QUE VAI PARA A MISA (vv. 63-64, nº 30: ¡Unha nomais!/ No me teño ca risa!/ Ése eche un conto/ que vai para a misa). O seu significado é paralelo ao da unidade fraseolóxica contos que van pra o mercado; pode aludir a cousas que non merecen creto, sen importancia, rumores..., pero aquí máis ben ten un valor próximo ao de vaia cousa!, xa ves ti que graza...

CURPABRE (v. 41, nº 23: Si fun curpabre en quereros).

CURVADEIRA (v. 18, nº 33: Misteriosa regadeira [a nube]/ fino orballo no chan pousa/ con feitiña curvadeira,/ remollando na ribeira/ frol por frol). Vale por curva.

DAIVA (v.159, nº 25: mais a Vidal veciño non chamaban,/ que fora indina misturanza boba/ ir a dar donde daiva non topaban). Variante de ‘dádiva’, con perda do –d-, unha perda que non casa ben co carácter culto desta palabra.

DAR (v. 40, nº 20: ¡Ai, máis valera, meniño,/ que quen te dou non te dera!). Non figura a acepción ‘traer (un fillo) ao mundo’ nos dicionarios.

POR DERRADEIRA (v. 199, nº 25: Cál se adimira de o mirar tan posto, / cál lle di que é galán por derradeira). Nos dicionarios figuran a derradeira, por derradeiro. Falta esta locución rosaliana.

EMPÁVEDO (v. 164, nº 25: ¿Quen afirmar empávedo se atreve/ que non se pode a noite tornar día?). Variante vulgar do adx. culto impávido, quizais influenciada polo verbo empavorecer.

ENDE (v. 73, nº 25: Orfo ende que nacera, a sorte triste/ déralle por herencia o desconsolo). Figura no DdD sobre todo como variante da prep. en. O valor de ‘desde/dende’, propio do uso rosaliano, o DdD só o rexistra en combinación con alí/aquela. Non figura como formante dunha locución conxuntiva, como é o caso que citamos de Cantares.

ENDEMONCRADO (v.15, nº 9: mais o demo endemoncrado,/ me atenta dempois i agora). Está formado sobre demoncre ‘demo’, que si vén no DdD.

ESCALRATA (v. 65, nº 33: vestidiña de escalrata).

ESCRIBIDURA (v. 108, nº 24: Eu xa lle perdín o medo/ a escribiduras e libros). Está formada esta verba sobre o modelo de cocedura, varredura,  etc. , co significado de ‘acción de efecto de + INFIN.’, que si figuran no DRAG.

ESPRICANSA (v. 40, nº 36: Non me espriquei cal quixera/ pois son de espricansa pouca). Os substantivos de base verbal en –anza son moi frecuentes en galego: acordanza, estimanza, mesturanza, seguranza, etc.

DE FITO (v. 24, nº 24: Cal ollada me botaban/ xa de través, xa de fito...). O DRAG trae a fito, fito a fito. Úsase moito co verbo ‘ollar’ para significar ‘directamente’, ‘aos ollos’.

(fotos de Mario S. García sobre traballos feitos polos alumnos do IES Eusebio da Guarda)

LENDO A ROSALÍA (II PARTE).

FALAR POR SETE (v. 27, nº 32: xordiña quedara falando por sete, / con probes e ricos, con porcos e cans). No DdD figura a unidade fraseolóxica falar máis que sete. O número sete, cabalístico, aparece moito na paremioloxía e mais na fraseoloxía. Temos documentada a frase ten boca por sete, para unha boca moi grande.

FOLGOR (v. 56, nº 25: i alma e corpo tranquilo se dormía/ esperando o folgor do novo día). Variante frecuente en Rosalía. O TILGA documenta esta voz tamén en J. Barcia Caballero.

GÁRRULO (v. 77, nº 18: O craro sol vai subindo/ por riba do firmamento,/ limpo, gárrulo e contento). Si figura garruleiro. Dicir do sol que garula ou que berra vén sendo metáfora para significar que brilla. A familia léxica desta palabra é a de gargarexar.

HOMILLADO (v. 195, nº 33: o probe orgullo humano/ homillado).

IGREXIA (v. 119, nº 30: ¡Malo de aquel/ que non sabe de misa, / nin entra na igrexia/ nin gasta camisa!). Posible castelanismo.

IMPRORAR (v. 158, nº 33: cando os probes a improraban). É un hipergaleguismo.

MAREEIRO (v. 52, nº 9: sospiraba mainiño/ coma brisa mareeira). Parece estar formado sobre marea, de mar.

MORMUXANTE (v. 82, nº 33: Faille arrolo a branda ría/ cun remanso mormuxante). Figura, en cambio, no dicionario, o verbo mormuxar.

MURMURADEIRO (v. 29, nº 25: ¡Cómo o ventiño (...)/ polo espaso inmensísimo subía,/ e volvendo baixar murmuradeiro/ por enriba das chouzas rebulía; v. 86, nº 28 ). Debe estar formado seguindo o modelo doutros adx. de base verbal como rebuldeiro. Naturalmente, o seu significado é ‘que murmura’. Tamén se podería formar directamente sobre a base murmurador, que si figura no DRAG.

MURMUXAR (v. 24, nº 16: e os ramallaxes dos montes/ antre sí murmuxan quedos). A forma estándar é murmurar, mais o DRAG tamén admite a variante marmular.

PAISAX (v. 87, nº 33: ¡Sol de Italia, sol de amore...!/ ¿Ti paisax mellor alumas?). En troques, si recolle o dicionario formas acurtadas como fogax.

PAREAUGUAS (v. 21, nº 32: Debaixo dos ricos pareauguas de seda). Aparece noutros autores da época (documéntase no TILGA).

PAU VIRADOIRO (v. 16, nº 13: Unha muller sin home.../(...) é corpiño sen alma,/ festa sin trigo,/ pau viradoiro/ que onde queira que vaia/ troncho que troncho). No DdD un pau viradoiro é o do barqueiro. No TILGA documéntase un valor sinónimo ao do virote: aplícase a persoas que van moi tesas. Aquí o que cadra é outro valor: ou ben pensamos na soidade (cada barca só ten un pau viradoiro) ou ben pensamos na idea que dá o DdD para (pau) viradeiro ‘que vai e vén, inconstante’, é dicir, que vai coma un virote (‘frecha’) sen rumbo, sen dirección clara.

PRANTAR (v. 119, nº 6: as meniñas ben compostas (...)/ que por onde van parece/ que van dicindo: “¡Canela!/ ¿Prantamos ou non prantamos/ a cantas hai nesta terra?”). Ningunha das acepcións que dan os dicionarios para este verbo lle cadra ben a este uso rosaliano. Aquí parece significar ‘deixar quedar aí’ no sentido de ‘ser mellor, superar’.

QUISQUILLEIRO (v. 116, nº 6: as meniñas ben compostas / dunha vila quisquilleira). Moi probablemente haxa que relacionar este adx. coa voz latina quisquiliae ‘miudanzas’. Sendo así, teriamos un valor semántico aproximado a ‘pequerrechiña e xeitosa asemade’.

QUITADOIRO (v. 82, nº 17: Doces galleguiños aires,/ quitadoiriños das penas). Está formado sobre o modelo do adx. aliviadoiro, que si figura nos dicionarios.

RECREBO (v. 227, nº 25: Por eso recibeu con cortesía/ recrebos, agasaxo e comprimento). Nos dicionarios figura requebro.

RELUMBREAR (v. 20, nº6: Desde lonxe relumbrean/ cal si fosen neve pura).

RETUMBEAR (v. 200, nº 6: Cando as campanas repican/ e a música retumbea).

ROBREDA (v. 48, nº 20: por antre a robreda espesa). Castelanismo (robleda en c.).

ROMEIRAL (v. 32, nº 12: cabo do romeiral). É castelanismo (romeral en c.).

ROMOR (v. 40, nº 18: Ó son dos romores vanos).

SARPULLENTE (v. 43, nº25: Pasiño a paso a traballada xente/ dos campos ás chousiñas se volvía,/ mentres no lar o pote sarpullente cas ricas berzas a cachón fervía). Palabra da familia de sarro, sarrapio (tamén en Cantares), sarabullo, cas. sarpullido. A imaxe que subxace á xénese desta voz é a das bochas, como grans, que se forman na superficie dos líquidos cando ferven.

SOMBRISADO (v. 13, nº 33: Xa, dempois, lonxe espallada [a nube]/ polos aires fuxitivos/ desteñida, sombrisada). Os dicionarios rexistran os adx. sombrizo e sombradizo; a palabra rosaliana, con seseo, fórmase sobre sombrizo.

TEMBRANTE (v.12, nº 29: sons polos aires espalla que cán nas tembrantes ondas).

TRÍAN (v. 18, nº 3: Cóllense antre os paxariños/ aqueles que mellor trían). Documéntase no TILGA este verbo noutros autores.

TRIMBADOR (v. 15,  nº 15: campaíñas trimbadoras/ da igrexiña do lugar).

TRUBIO (v. 32, nº 25: nas aliñas levando o fumo leve/ que en trubias ondas a subir se atreve!).

VAICHE CON! (v. 97, nº 30: ¡Vaiche co can, / que o peixiño lle gusta!). A interxección vaiche! aparece illada no DdD con valor afirmativo. En combinación coa preposición non figura. Conmuta por Vaites con...!, sempre con valor admirativo.

VÁREO (v. 10, nº 25). Pódeselle apoñer a etiqueta desprezativa de ‘vulgarismo’, pero débese tamén ter en conta que outros moitos destes figuran no DdD (cabirto, polido, probe, trubar, etc.), sen que caian os cangos do ceo. Interesa, antes doutra consideración, identificalo como variante rosaliana.

XASCORRASCHÁS (v. 57, nº 17: xas-co-ras-chás das cunchiñas). Trátase dunha voz onomatopeica. Si figura nos dicionarios chascarraschás.

XURRE-XURRE (v. 57, nº 17: xurre-xurre das pandeiras). Outra palabra onomatopeica. É do tipo de runrún,  voz que figura, por exemplo, no DRAE (Diccionario de la lengua española).

XILMENDRO (v. 13, nº 34: Nin as froles do xilmendro,/ (...) miña Santa Margarida,/ che asemella en hermosura). A variante rosaliana figura só como entrada sen definir no DdD. Pero está suficientemente rexistrada a forma xilmendreiro ‘pexegueiro’.

XIMIDO (v. 211, nº 25: Que é triste o rostro da mortal pobreza/ que entre ximidos e dolores nace). No DdD só aparece ximido como adx.