DAS AVES NA OBRA POÉTICA EN GALEGO DE ROSALÍA DE CASTRO.
PARTE II
(Retrato de Rosalía de Castro. Todas as fotos están tiradas de Internet)
As aves agoreiras: Na obra rosaliana que estamos analizando son basicamente dúas as aves agoreiras: o moucho e mais o corvo.
(As distintas aves amentadas en Cantares Gallegos e Follas Novas. Elaboración propia)
O moucho: ao moucho dedícalle Rosalía un poema en CG (nº 16, “Eu ben vin estar o moucho”), onde glosa ou desenvolve unha cantiga popular preexistente: Eu ben vin estar o moucho enriba daquel penedo: ¡Non che teño medo moucho, moucho non che teño medo! (Domingo Blanco, A poesía popular en Galicia 1745-1885. Texto tirado do TILG). Variante recollida por Eligio Rivas: Moucho que está no penedo, / es de cartón e non che teño medo. (DdD). Non cabe dúbida ningunha de que, xa desde a antigüidade, o moucho é considerado agoireiro, agoira a morte. No DdD[1] así nolo explican Marcial Valladares e Eladio Rodríguez, nas correspondentes entradas da voz MOUCHO. E mais tamén nolo di a autora santiaguesa, nun poema que transcorre na noitiña: I o moucho revoando / berra tamén con chilos agoreiros (“Ruinas”, en Varia, Follas Novas [FN]).
(Especie de moucho ou bufo nun bestiario medieval francés)
A primeira documentación en galego da voz moucho é relativamente serodia: outra leira jaz tras las casas da Quintãã, como vay topar aas pedras dos mouchos (documento do mosteiro San Clodio do Ribeiro, ano 1421, XEL): aí, como vedes, está dentro dunha frase que funciona como referencia toponímica. No corpus das cantigas medievais, salvo erro noso, non aparece: en troques, temos o voitre nunha frase proverbial bastante curiosa: Avuitor comestes, que adevinhades (Estevan Coelho, ano 1300, XEL). Resúltanos, efectivamente, sumamente curiosa porque en galego moderno consérvase a substancia desa formulación pero a ave cambiou, de ser o voitre (= medieval avuitor) pasou a ser o moucho o que, mediante a inxestión, facilita o don da adiviñación: Comiches moucho que adiviñaches. Noutro lugar[2] xa dixemos que garda paralelismos esta a xeito de frase-proverbio, con aqueloutra sefardí que reza: comer merda de adiviño (en galego volvemos ter unha frase sinónima co moucho, comer merda de moucho). Quede para outro día explicar a orixe deste mecanismo ou proceso, o de comer voitre ou moucho para adiviñar.
O corvo: Esta é unha ave é moi intelixente[3] e, probablemente en consecuencia, unha ave polisémica, cargada de simbolismo: en Pondal simboliza a liberdade (Feros corvos de Xallas / que vagantes andás,/ en salvaxe compaña, / sin hoxe nin mañán, en Queixumes dos pinos, ed. Castrelos-Vigo, ano 1977). Na mitoloxía europea, velaí os temos, nos ombreiros do deus Odín, soprándolle información que recadaron polo mundo adiante. E os británicos (parte deles, polo menos) pensan que o rei Artur se reencarna en forma de corvo (ou un parente, sempre da familia dos córvidos[4]). Cervantes mesmo faise eco desta tradición[5].
(Hugin e Munin, os corvos de Odín. Manuscrito islandés, ilustración do s. XVIII)
En Rosalía aparece o outro gran e xeral significado simbólico do corvo: como agoireiro de morte. Valor absolutamente común no pobo galego. Nada de estrañar, tendo en conta que, realmente, o son que emite o corvo non ten nada de bonito[6]. Este valor de puro agoiro negativo plásmase perfectamente no poema de Marianiña (“N’hai peor meiga que unha gran pena”, Varia, FN): Meu señor… ¿n’ ois os corvos? /[…] ¡Qué agoreiramente berran! Un caso paralelo témolo en “Basta unha morte” (As viudas dos vivos e as viudas dos mortos, FN) cando lemos: corvos, non voés por riba / do sobrado onde está enfermo.
(Corvo. Bestiario de Aberdeen)
E logo temos un uso que non dubidamos en cualificar de especial, un uso simbólico especificamente rosaliano, da ave, do corvo. Nunha especie de refeitura valiosa dunha unidade fraseolóxica popular, a saber: alo… no cu do mundo, na fin do mundo, no quinto inferno, onde o vento dá a volta, onde Cristo deu as voces, Onde Cristo perdeu as tres voces/perdeu os peúgos…, nunha especie de recreación literaria (ata que punto “refeitura” dun concepto popular-tradicional non podemos precisar…) brillante, Rosalía agasállanos con esta evocadora frase:
en dónde á amañecida o corvo pousa (2 veces, en “O encanto da pedra chan”, FN).
onde o corvo pousa:
Ó cabo dos tres días / botóuna fora o mar, / i alí onde o corvo pousa, /soia enterrada está (en “¡Soia!”, Do Íntimo, FN).
Que simboliza nestes poemas o corvo? O lugar aló arredado onde o covo pousa sen dúbida simboliza o afastamento, a soidade absoluta. A frase rosaliana Alí onde o corvo pousa déixase relacionar coa becqueriana Donde habite el olvido (rima LXVI). A conexión entre Rosalía e Bécquer xa foi vista pola crítica, desde Carballo Calero ata nós e non é cuestión de abondar niso aquí e agora pero podemos aconsellarvos talvez a (re)lectura dun bo artigo ao respecto, o do profesor Flitter[7].
(Adán nomea os animais. Bestiario de Aberdeen)
Aínda fican cousas que dicir verbo das aves rosalianas. Será para outro día. Feliz entrada na primavera!
[1] DdD = Santamarina, Antón (dir.) (2006-2018). Dicionario de dicionarios da lingua galega. Santiago de Compostela, Instituto da Lingua Galega. Dispoñible en https://ilg.usc.gal/ddd/
TILG = Santamarina, Antón (dir.), González Seoane, Ernesto , & Álvarez de la Granja, María. Tesouro informatizado da lingua galega (Versión 4.1). Santiago de Compostela: Instituto da Lingua Galega. Dispoñible en http://ilg.usc.gal/TILG/
XEL = Varela Barreiro, Xavier (coord.) (2006-2018). Corpus Xelmírez. Santiago de Compostela: Instituto da Lingua Galega. Dispoñible en http://ilg.usc.gal/xelmirez/
[2] Mª. R. Soto Arias, “Presenza de valores antropolóxicos, etnográficos e/ou míticos na fraseoloxía”, dispoñible en https://www.aelg.gal/resources/polafias/publications/1518079134328XXLitTradOralAELG2017WEB.pdf
[3] Esta ave monógama é capaz de imitar a voz humana: nós coñecimos un corvo chamado Pedro, cuxo propietario -rexía unha taberna inesquecible cando viviamos en Santiago, Ría de Noia- o tiña moitas veces no seu ombreiro e lograba articular con el varias palabras. No noso xardín, no tempo das noces, temos visto o corvo voar alto cunha noz no bico e desde aló arriba deixala caer para poder comer mellor o seu contido.
[4] “All over Cornwall, through and through, / They think King Arthur is a chough, / And so he is not dead, although / Surviving changed into a chough. / What is that sound, so like a cough? / The call of Arthur as a chough. / See how he sits on yonder bough, / King Arthur as a handsome chough./ And now I think I’ve said enough / About King Arthur as a chough.” Professor W. M. S. Russell. “Por todo Cornualles, da cima ao fondo, /Cren que o rei Artur é unha choia, / E por iso non está morto, máis ben /Sobreviviu convertido nunha choia. / Que é ese son, semellante a unha tose? / A chamada de Artur como unha choia. / Mira como senta naquela póla, / O Rei Artura como unha fermosa choia./ E agora creo que xa dixen bastante / Sobre o Rei Artur como unha choia" (tradución ao galego nosa).
[5] “ -¿No han vuestras mercedes leído -respondió don Quijote- los anales e historias de Ingalaterra, donde se tratan las famosas fazañas del rey Arturo, que continuamente en nuestro romance castellano
llamamos "el rey Artús", de quien es tradición antigua y común todo aquel reino de la Gran Bretaña que este rey no murió, sino que por arte de encantamento se convirtió en cuervo” (cap. 13 da 1ª parte do Quijote). Quizais en terras da mariña lucense, onde houbo unha repoboación de bretóns en tempos modernos, tamén se respiraba este espírito de reencarnación de seres humanos en corvos; iso explicaría que aquel personaxe cunqueiriano volvese do alén en forma de corvo para aconsellarlle á viúva que non vendese a leira… (en “Soleiro en figura de corvo”, Xente de aquí e de acolá).
[6] En Escocia lemos que hai unha voz onomatopeica para aludir ao corvo, Craa, que imita ben a calidade áspera do seu son.
[7] Derek Flitter (Flitter, Derek (2011 [1995]). “Natureza simbólica e exilio interior na poesía galega de Rosalía de Castro”. Anuario de Estudios Literarios Galegos: 1994, 109-121. reedición en poesiagalega.org. Arquivo de poéticas contemporáneas na cultura. http://www.poesiagalega.org/arquivo/ficha/f/1487
Ningún comentario:
Publicar un comentario