GACICIA INMORRENTE

GALICIA INMORRENTE: A CORUÑA DE PICASSO

A PROPÓSITO DA ESTADÍA DE P. RUIZ PICASSO NA CORUÑA

 

Celébrase este ano o 50 aniversario do pasamento do pintor malagueño. Como moitos de vós sabedes, aquí na Coruña estivo vivindo entre 1891 e 1895. E na nosa casa, no edificio onde aínda continúa a estar o Instituto da Guarda cursou boa parte do bacharelato, ao tempo que estudou materias artísticas na planta baixa, na Escola de Artes e Oficios na que daba clase o seu pai, D. José Ruiz Blasco. Para esa etapa resulta fundamental a lectura do libro O Primeiro Picasso A Coruña 2015 [PPC, a partir de agora], editado polo Museo de Belas Artes da Coruña en colaboración co Concello da Coruña e a Xunta de Galicia co gallo do centésimo vixésimo aniversario da primeira exposición de Pablo Picasso celebrada na Coruña en 1895. Nese libro hai artigos valiosos de Xosé Ramón Barreiro, Antón Castro, Malén Gual, Rafael Inglada,  Marilyn McCully, César Antonio Molina, Elena Pardo, Ángeles Penas e Rubén Ventureira.

 

Este ano houbo tamén unha exposición conmemorativa no Museo de Belas Artes da Coruña, moi interesante e ben montada, con parte importante da obra picassiana da etapa coruñesa. Nesa exposición a unha servidora chamoulle a atención a gravación musical, unha cantiga tradicional galega cantada pola filla do pintor, por Maya, se non nos falla a memoria. A estimanza de varios membros da familia, incluído o noso xenio universal, pola cultura de Galicia é digna de ser subliñada. Non toda a crítica da obra de Picasso soubo recoñecer iso, a curiosidade e amor pola nosa terra, de Pablo Ruiz Picasso. Pero aí está a súa obra: as gaitas, a romaría (probablemente de Santa Margarida), o baile galego, o mar de Orzán, a torre, as cabezas de muller galega (unha delas soberbia, co brinco rebrillando na orella), a vestimenta tradicional, o porquiño, a muller agardando pola quenda coa sella, a carta con voces galegas da súa irmá Lola… E está o cariñoso trato que recibiron galegos con nome propio que se relacionaron con el: Tenreiro Rodríguez, Luis Seoane, Camilo J. Cela, Juan Pardo… Están as palabras de Olano, que nos recorda que a Picasso lle encantaba oír falar de Galicia. 

(Foto do libro do que falamos previamente de María Aurora Chavert. Vese á dereita da imaxe a casa na que viviu Picasso. Observaredes que ben se ve a península da Torre. Tiña que estar o pintor universal ben familiarizado con esa orografía)

 

(Entrada da casa da familia Ruiz Picasso na coruñesa rúa Paio Gómez)

 

Houbo outros galegos que se ocuparon de escribir con acerto sobre os anos coruñeses de Picasso: é case un deber amentalos e agradecerlles os seus escritos ao respecto. Eles son: J. L. Bugallal Marchesi (Boletín da Real Academia Galega nº 309-320, ano 1956), Eduardo Blanco Amor (artigo publicado en La Región, nº 18733, 24 de outubro de 1971), Juan Naya Pérez (Boletín de información municipal: Ano XIV Número 145 al 150 - 1977 xullo. Aí dísenos que en 1969 o Instituto “José Cornide” solicita do Concello a colocación dunha placa na casa da rúa Paio Gómez en que viviu o pintor e engade que ese mesmo Instituto de estudos coruñeses conmemorou o 90 aniversario do nacemento de Picasso celebrando unha solemne velada no Concello o 25 outubro de 1971 na que tomaron parte Miguez Tapia, Labra Suazo, Mon Rodríguez e Fernánde-Albalat Lois) e A. Padín Panizo (pódese ver a súa bibliografía en: https://dialnet.unirioja.es/servlet/autor?codigo=1797277), a quen lle dedica o relembrado Barreiro Fernández estas palabras: Á memoria de Ángel Padín, que foi quen máis traballou e mellor coñeceu a vida de Picasso na Coruña (PPC, P. 47).

(Galería Waterloo, Londres, en dous momentos da historia)

 

Nós temos só un par de pequenas precisións (non exactamente claras, a modo de aproximacións talvez…) que engadir:

Unha toca a unha vívida, e neboenta asemade, lembranza persoal. En 1981 (o ano é indubidable, porque a nosa estadía durante o mes de xullo en Londres coincidira cos fastos da voda da defunta Diana de Gales co daquela Príncipe de Gales) a miña amiga María, londinense, e mais eu fomos ver unha exposición dedicada a Picasso. Relembro perfectamente a frase titular: “Picasso at La Coruña” (dúbidas en canto á ortografía, Coruna?) e relembro perfectamene ficar moi sorprendida porque descoñecía totalmente que Picasso vivise e pintase na miña cidade natal. Recordo tamén con absoluta precisión que fixen (aos irmáns de María, a algún coñecido…) o comentario It is my hometown!, e recordo ver moitos debuxos… Non podo precisar, en troques, o lugar da exposición. Xuraría que foi na Galería Waterloo. Pero pasaron moitos anos e non había Internet. Creo que a día de hoxe esa galería de arte non está digamos operativa. Pero estar estivo porque, navegando en Internet, logrei dar cunha referencia dunha exposición ese mesmo ano, doutro artista (That’s how they started to work on the Muzi multi-media installation, some sort of evolving work in progress that eventually took place at London’s Waterloo Gallery in August 1981, en: https://www.forcedexposure.com/Artists/GILBERT.LEWIS.MILLS.html). O dato podería ser importante, digo o da existencia dunha exposición dedicada á etapa coruñesa de Picasso hai corenta e pico de anos, no corazón de Londres. A miña amiga María non está para nada segura de que fose na galería Waterloo e remíteme  á Hayward Gallery, tamén de Londres. Aí houbera outra exposición (17 xullo-11 outubro 1981) dedicada a Picasso, titulada Picasso’s Picassos. Puidemos manexar o libro-catálogo desta exposición pero non vemos por ningunha parte a frase que unha servidora retivo na memoria gravada a lume: “Picasso at La Coruña”. Vemos, doutra banda, que nesa exposición da galería Hayward só hai tres catro mostras da obra na Coruña e paréceme a min que na exposición que eu vin había bastantes máis (os do catálogo da Hayward veñen coincidir cos debuxos da portada do libro PPC , mais a corrida de touros na praza Coruñesa, datada a obra o 2 setembro 1894).

(Autorretrato de Román Navarro)

 

A outra cousa da que vos quero falar é da relación entre o mozo Pablo e o seu mestre, Román Navarro. Non foi o único profesor bo que tivo na Coruña, desde logo. Tivo o pai, Amorós e I. Brocos, por poñer unha tríade fundamental. Pero eu vou arrimar a ascua á sardiña de Navarro porque sentimos unha especial predilección por ese pintor coruñés, ao noso entender non suficientemente coñecido nin valorado actualmente.

Hai varias concomitancias interesantes entre o profesor e o seu xenial discípulo, algunhas (especialmente as temáticas) xa sinaladas pola crítica: en primeiro lugar, o sentido do humor e ou da ironía e a caricatura como medio de plasmalos. Navarro foi un bo caricaturista. Así, lemos: Las caricaturas del Sr. D. Román Navarro, que tienen gracia y soltura (en El Correo gallego : diario político de la mañana: Ano IV Número 1003 - 1881 decembro 31). Publicaba no Almanaque Gallego, do que foi codirector. Incluso o título das revistiñas do neno Ruiz Picasso, tituladas Blanco y Azul, querendo, deixan destilar un certo recendo ao seu profesor. Certo que a revista Blanco y Negro era lida por moita xente na época, pero non perdamos de vista que Navarro colaborou en varias ocasións con esa publicación. En segundo lugar, o tema dos mendigos e/ou anciáns: sen ser Román o único pintor en sentir certa predilección por tales tipos (a crítica recolle neste sentido cadros de Ovidio Murguía e Jenaro Carrero, véxase a páx. 227 do artigo de Antón Castro, en PPC ), tampouco pode deixarse a un lado a súa contribución pictórica ao respecto: “O Vello”, “O Señor Cristóbal”, “El anacoreta” e a caricatura de Adolfito (Don Adolfo ou Adolfito era unha figura tipicamente coruñesa do momento, era un violinista, un trobador, un pobre mendicante que, conforme  lemos na súa necrolóxica [en: El regional : diario de Lugo: Num. 7197 23/02/1904], levou unha vida desgraciada, de cans). Sabemos que Navarro fixo, polo menos, unha caricatura deste ser humano. Non logramos vela. Sabemos que o chamado Home da gorra (que non é o único ancián pintado na etapa coruñesa) de Picasso era un mendicante coruñés. Velaquí a concomitancia posible. 

 

(Anciáns: Anacoreta, Vello e O señor Cristovo, de R. Navarro)

En terceiro lugar, a temática militar (remítovos ao artigo de Rubén Ventureira, páx. 172 de PPC; revisade de paso a páx. 186). Na posición cuarta podemos citar o caso concreto e puntual do “Boceto para decorar un techo”, datado en 1894 no que claramente Picasso se inspira nas pinturas do teito do Salón de Actos do noso Instituto, pintadas por Román Navarro. En derradeiro lugar desta serie imos falar dos cabalos. Aquí parece haber unha certa unanimidade entre os críticos. Román Navarro compartiu o maxisterio artístico e o labor creativo pictórico coa súa integración, a súa pertenza ao exército, á arma de Cabalería. A súa familiaridade cos équidos é indiscutible, de continua presenza na súa obra. Certamente, é unha fonte inacabable de beleza. E non só os nobres animais son fonte de fermosura e cromatismo, tamén o son as vestimentas dos xinetes militares da época que lle tocou vivir: lanceiros, húsares, membros da familia real (reis, raíñas amazonas como Victoria Euxenia…), membros do Rexemento de Cazadores de Galicia… Estes últimos tiñan a sede na nosa cidade. Primeiro estaban nun cuartel que non logramos determinar (e non por falta de procura de datos: cando, en 1931, se procede a levalos fóra de aquí, pasa o rexemento para Lugo, e cando saen tamén de Lugo, mandan a información ao arquivo de Ferrol, pero alí só hai información conservada a partir do ano 1940 e pico), aínda que supoñemos que estaría na Mestranza ou Campo da Estrada… Sabemos con certeza, grazas á prensa da época, que a partir do derradeiro terzo do s. XIX, este Rexemento de Cazadores de Galicia está acuartelado en Zalaeta, e os cabalos estabularían nun corralón cuxo nome aínda se conserva, preto do actual Museo de Belas Artes. Aí, nese museo, custódiase precisamente a que non dubidamos en considerar obra mestra de Román Navarro García Vinuesa: Baño de Cabalos, cadro que, sen ser o único que Navarro pintou con cabalos (se contabilizamos o que hai publicado en distintos libros e as ilustracións para a Revista de Cabalería e outras revistas, hai ducias…), é un cadro moi interesante porque, á parte dos valores intrínsecos, existe unha certa relación coa obra do mozo Picasso que asina Cabalos bañándose no ano 1906. A relación é, como mínimo, temática (aspecto sinalado xa por E. Pardo e R. Ventureira, p. 138 PPC).

("Baño de Cabalos" de Román Navarro)

 

Que o xove Pablo se puido inspirar ao dereito nunha escena real, nun baño real de cabalos? Sen dúbida, é posible. Que o amor (temático, se queremos) polos cabalos xa lle viña de vello de ver as corridas de touros e logo talvez os espectáculos circenses con lindas amazonas cabalgando? Tamén factible. E todo iso sen esquecer que Pablo debía saber montar a cabalo (“1906, MEDIADOS DE AGOSTO. Por haberse declarado allí una epidemia de fiebre tifoidea, Picasso y Fernande Olivier abandonan Gósol; van a caballo hasta Bellver y, en carruaje, de Bellver a Ax”, páx. 62 de Jaime Prat, Cati Molina, Ramón Solé, Carlos Dorico (1989):  La obra completa de Picasso Azul y rosa, Barcelona: Origen).

(Cabalos bañándose, obra de Picasso datada en 1906)

 

Pero sendo como foi Navarro o seu mestre, sabendo como sabemos que o coruñés e José Ruiz Blasco foron colegas e amigos (aínda en 1899 vémolos xuntos, a Ruiz Blasco e Navarro García, formando parte do mesmo tribunal de oposición; dato tomado de El magisterio español: Revista General de la Enseñanza, nº 2236, 25 xaneiro de 1899; a oposición é á cátedra de Debuxo de Figura da Escola de Belas Artes de Palma de Mallorca), que na casa de Barcelona da familia Ruiz Picasso había cadros de cabalos de Román (segundo nos conta Bugallal Marchesi, BRAG, páx. 42), non nos cabe dúbida de que o cadro dos cabalos no baño picassiano está inspirado no baño en san Roque de Afora. A obra Baño de Cabalos de Román Navarro é poderosa e impactante. Impacta o realismo xeolóxico, a luz, a pel mollada, a violencia, a forza bruta, a simbiose de home-animal, a presenza milenaria da península e a torre aí, de fronte. Mirade o que di do cadro Eva Llorens: 

 

Ora ben, hai só coincidencia temática entre os dous cadros de cabalos bañándose? Nós atreverémonos a dicir que hai máis. Os dous cabalos que ocupan a posición central comparten a cor, un branco á esquerda e outro acastañado á dereita. Na obra do profesor coruñés podemos trazar un eixe de simetría, no medio e medio e vemos que na metade esquerda os cabalos miran para a esquerda mentres que na metade dereita miran para dereita: no cadro de Picasso trazamos a divisoria entre os catro cabalos do primeiro plano e o da esquerda mira para a esquerda e o da dereita mira para a dereita. O cabalo branco picassiano ten un mechón de pelo, unha especie de perrera simpática botada cara a un lado, recorda moito o cabalo branco que aparece na obra de Navarro titulada “Compañeirismo”, obra que presentou na Exposición Universal de Barcelona de 1890 e que orna o despacho do Director da Academia de Cabalaría en 1903 (en: Revista de Caballería: Ano II, 1 de xaneiro de 1903).

 

("Compañeirismo" de R. Navarro)

 Hai unha certa coincidencia cromática: dominan ambas as dúas obras as cores azul, branca, castaña, verde e a cor carne das rochas realistas de Navarro é substituída pola tonalidade amarelo pálido de Picasso. E logo está o marco xeográfico: nós pensamos que a península da torre e a zona contigua (Monte Alto: son como dous promontorios separados pola fenda do areal das Lagoas) están presentes nas dúas obras. Realistamente debuxado en Román, gardando as proporcións reais, porque os cabalos están na cala de san Roque e hai unha distancia dunha certa consideración (en liña recto vén habendo un quilómetro e medio). Mentres que esa xeografía coruñesa está transformada pola distancia no tempo na mente, na lembranza do artista, pero é esa a xeografía que enmarca a escena do baño picassiano. Se enfocamos a vista no ángulo superior esquerda  case podemos imaxinar a silueta da torre de Hércules. Esa xeografía atlántica e galaica o pintor coñeceuna ben. Moi ben. Deixounos un par de mariñas de intenso azul en que esa parte ártabra xoga un papel nuclear.

 

("Torre de Hércules", Picasso 1895)

Como tamén hai diferenzas. Dicía este día o noso amigo, o pintor Martínez Pereira, na xuntanza ou tertulia semanal, falando da influencia posible de Brocos ou de Navarro sobre o neno Picasso que o xenio xorde a partir das diferenciacións (palabras aproximadas). Habelas hainas. As figuras vivas están desprovistas de ataduras (nin roupa nin colares nin fustes nin selas), non hai violencia. A crispación do brazo alzado para someter co látigo no cadro do coruñés é substituída por un dobre aceno de saúdo. Todo sinal de edificación humana brilla pola súa ausencia. Hai unha fermosa simetría na figura da dereita: o home inclina a cabeza cara o animal e o cabalo inclina a cabeza coma se bebese (ou quizais beba: daquela o azul non sería mar, senón auga doce, ou é unha pura licencia poética). Unha sincronía de terra e pel, de colores en harmonía. Unha unidade home e animal nobre que parece darse nun universo silencioso e primixenio. Así podería ser este recanto posiblemente ártabro antes de que se fixesen as murallas, as torres, as casas, os cárceres…

 

Diráseme que hai un problema coa datación. Baño de cabalos está sen datar pero din os expertos que o debeu pintar en 1917. E o de Picasso está datado con anterioridade, en 1906, como dixemos. Pero hai bosquexos. Iso seguro. E deses bosquexos, cantos e cando foron debuxados, nada sabemos. Hai moitos interrogantes abertos sobre o cadro de Román Navarro.

(Cadro de Román Navarro, propiedade do Casino da Coruña. Vese retratada a Cidade Vella)

 

Por exemplo, unha servidora cría en tempos que eses cabalos baixarían do monte de San Pedro de Visma ou de Labañou a bañarse ao mar de San Roque de Afora (se mirades ben arriba á esquerda creo que poderedes ver parte da base da capela dedicada a ese santo avogoso da peste). Pero un artigo da prensa do XIX abriunos os ollos (*). Son cabalos militares, con toda probabilidade da arma de cabalaría da que falamos antes, ao referirnos ao famoso no seu momento Rexemento de Cazadores de Galicia. Así explícase ben que dúas ou tres figuras humanas teñan o mesmo bañador de raias, coma quen loce unha prenda uniformada. Igualmente, puidemos constatar que o gorro dun dos xinetes da esquerda é un gorro militar (agradecemos este dato á xentileza da xefa de negociado do Centro de Historia e Cultura Militar Noroeste, D.ª Sandra Liste Morlán). E ata aquí chegamos por hoxe. Quede talvez para outro día toda unha serie de datos curiosos, anecdóticos pero enriquecedores para sabermos máis da vida coruñesa de hai un cento de anos, sobre a mantenza, compra, oficios que xeraban a existencia de tantos cabalos dese rexemento amentado.

(Detalle: bañadores que posiblemente formen parte da indumentaria militar)

 

(Detalle do baño de cabalos de Navarro, gorro militar)

 

::::::::::::::::::::::::::::::

(*) NOTA:

O artigo de prensa ao que nos referimos é este: 

 

(artigo tirado de: El Orzán, Ano II, nº 419, 21 de maio de 1919. Malia o erro de localización xeográfica, non é a praia da Berbiriana a que aparece no cadro, senón unha das calas de San Roque de Afora, está claro que se refire ao cadro que figura no actual Museo de Belas Artes, o famoso Baño de Cabalos. Habería que modificar o termo ante quem; non é 1920, como figura na información oficial do cadro do museo [sinalan neste arco de tempo para a composición do referido cadro: 1878-1920], senón 1919, é dicir, o cadro tivo que ser pintado en 1919 ou antes de 1919 e non despois).

E en El Orzán, Ano XI Número 3128, 30 de xuño de 1928, lemos (falando do cadro Baño de caballos de Román Navarro): Vimos este cuadro hace lo menos diez años, cuando se expuso en un local que ahora ocupa un café.

 

 

 

 

 

 

 

(Anciáns pintados por Picasso na etapa coruñesa)