luns, 3 de xullo de 2023

A NOSA CASA

 

A NOSA CASA

CONMEMORACIÓN DOS 160 ANOS DE INSTITUTO NA CORUÑA

 

(Foto feita por Pedro Rodríguez Porca)

 

O día 27 de xuño celebramos na nosa casa un entrañable acto de clausura de curso e mais de conmemoración de 160 anos de Instituto de Ensinanza na Coruña. Con ese gallo a catedrática de Xeografía e Historia do noso centro, Dona María Aurora Chavert Díaz, presentou un interesantísimo libro: Instituto Eusebio da Guarda 1890-1950. Ela mesma tomou a palabra para explicarnos brevemente o valor da publicación, especialmente das fotografías, algunhas inéditas, todas dignas de pasar á historia. Honestamente pensamos que este libro merece estar na biblioteca non só de cantas persoas estamos vinculadas dalgunha maneira a este centro histórico, senón tamén daqueles concidadáns interesados na vida e historia da Coruña.

 


 

No acto participaron tres alumnos de terceiro da ESO do Instituto, Artai Miragaia Valencia, Pablo Tomé Cortizas e Aleksander Mkrtychyan, auténticos virtuosos da guitarra e do piano. Agasalláronnos cunha homenaxe ao guitarrista Paco de Lucía e mais cunha composición propia, titulada Choro.

Tamén se dirixiu a nós, o público asistente, a directora do Instituto, Dona María Isabel Ruso de Lago, quen nos ilustrou cunha serie de datos riquísimos e inéditos, con información sobre documentos, planos – en parte froito de xenerosas doazóns recentes- e cadros relacionados coa nosa casa. Anunciou a señora Ruso a súa intención de proceder a un estudo sistemático con vistas a que esa información cobre forma de libro para o ano próximo.

Nas liñas que seguen, estenderémonos en comentarios que toman como punto de partida ou como pretexto fragmentos do libro de María Aurora Chavert.



 

Quixera empezar, se mo permitides, dedicándolle unha lembranza aos canteiros, obreiros e mestre de obras que participaron na construción do edificio, da nosa casa. Unha construción que, como supoñedes, foi carísima. Nas noticias da prensa fálase do orzamento das obras do Instituto, dise que ascenderán a máis de dous millóns (en El Eco de Galicia: revista semanal de ciencias, arte y literatura, nº 77, 16/12/1883). Honremos, agora a memoria de persoas de curta vida, persoas heroicas, persoas humildes que dificilmente saen nas inauguracións oficiais. Que descansen en paz todas elas. A prensa dá conta da morte de Isidoro Arias, golpeado polas ondas contra as penas cando se bañaba en Riazor. Tiña só 22 anos de idade, era canteiro e dísenos que traballaba nas obras do Instituto Da Guarda (en El Eco de Galicia, nº 1013, 17/09/1989). Tamén a prensa relata a heroicidade dun obreiro do Instituto, José Leis Conde, de 18 anos de idade, monfortino, que se lanzou ao mar que baña o Caramanchón ao oír as voces dos nenos que clamaban axuda para un compañeiro de xogos que se estaba afogando pero non chegou a falecer grazas a José Leis (en: El regional: diario de Lugo, nº 117, 25/09/1887).

Nos labores de construción do Instituto traballaron douscentos canteiros:

Tan intenso ha sido el frío que estos días se dejó sentir en La Coruña que los 200 canteros ocupados en las obras del Instituto Da Guarda dejaron el trabajo durante dos días (en: El regional: diario de Lugo, 19 marzo 1887).

E o mestre de obras foi D. Manuel Ferro:

Las obras de construcción del grandioso Instituto da Guarda han sido adjudicadas por este querido patricio al maestro D. Manuel Ferro en la cantidad de 192 á 193.000 duros, comprendiendo, con arreglo á los planos, edificio y enverjado (en: El Anunciador: diario de La Coruña y de Galicia, 07/07/1886).

Ese enreixado que rodeaba a fachada dianteira do Instituto tivo unha vida efémera. Podémolo ver nunha das espléndidas fotografías do libro de María Aurora: 


 

Momento clave na historia da nosa casa é o día da inauguración. Traemos de novo á palestra ese día, da man do xornalista Ricardo Caruncho:

 

(Por cuestión de espazo non aparecen as palabras con que finaliza o acto, pronunciadas por Linares Rivas, con expresivo agradecemento para Eusebio da Guarda)

Con anterioridade tivo lugar a entrega do Instituto ao concello coruñés:

Anteayer á la una, verificóse en el salón de actos del Instituto da Guarda de la Coruña la solemnidad de levantar, por el señor Pérez Porpo [sic, pero é erro por Porto; sabemos que nese momento Pérez Porto é un coñecido notario coruñés], el acta de entrega del edificio por el generoso patricio coruñés al Ayuntamiento de su ciudad natal. En el momento de firmarse el acta, izose el pabellón nacional, hízose una salva de bombas reales, y muchas casas se apresuraron á ostentar colgaduras. A primera hora de la noche, la Reunión de Artesanos obsequió con una serenata al Sr. da Guarda, y éste, á la Comisión de la sociedad que con tal motivo pasó à cumplimentarle, le manifestó que aun acariciaba màs proyectos en beneficio del pueblo de la Coruña (en: Gaceta de Galicia: Diario de Santiago. Decano de la prensa de Compostela, 29/08/1890)

A cesión ao Estado terá lugar no ano 1947 (hai noticia en: El Correo gallego, 2 abril 1947). Como sabedes, a día de hoxe o Instituto depende da Xunta de Galicia (Real Decreto 1763/1982, de 24 de julio, sobre traspaso de funciones y servicios de la Administración del Estado a la Comunidad Autónoma de Galicia en materia de educación).

Desde o primeiro día (tede en conta que aínda non se construíran outros nobres edificios da cidade, tales como o Palacio Municipal, o de Xustiza, o Banco Pastor, a Casa de Correos, a Escola Normal etc.) o edificio do noso centro é cualificado de suntuoso ou considerado un “palacio”:  Que el solar que se ofrece en la calle de Ramón la Sabra reune condiciones, no me cabe la menor duda, puesto que en él se puede edificar un Palacio como el Instituto Da Guarda (palabras de Julio Suárez Ferrín en: Acción Coruñesa, 2 de maio 1921).

Desde a súa inauguración a nosa casa aparece constantemente na prensa e na vida pública coruñesa: é visitada por viaxeiros, turistas e ilustres personalidades (da visita dos Reis ao Instituto dá conta El Correo de Lugo, nº 318 (24/08/1900):

Terminado el magnífico Instituto da Guarda, se procurará que durante las fiestas de “Maria Pita” pueda ser visitado por los forasteros, mediante tarjeta (en: Gaceta de Galicia: Diario de Santiago, 18/07/1890)

Así lo reclama el embellecimiento de la población, que verdaderamente es vergonzoso, que semejante asqueroso casucho, se halle inmediato al elegante “Instituto da Guarda” tan visitado de forasteros (en: El Duende: Semanario satírico, defensor de las clases productoras, utile et dulces, 2 de outubro de 1892).

Ao igual ca hoxe, é núcleo neurálxico da sociedade herculina: aquí celébranse congresos, exposicións, festas de fin de curso. É un auténtico escaparate da vida urbana coruñesa. Poñamos algúns exempliños:

Na Segunda Exposición de Arte Gallego que se celebrou no Palacio Municipal, o pintor Sotomayor toma a palabra e relembra a celebración da primeira exposición, en 1912 e di que se celebrara no Instituto da Guarda (en: El Ideal gallego, nº 140, 27/08/1917)

Reunión da sociedade Subalterno: del Estado (El Eco de Galicia, 31/08/1912).

En una de las aulas del Instituto Da Guarda se reunieron anteayer los empleados de Hacienda dependientes de la Delegación de esta provincia, con objeto de Tratar de asuntos relacionados con las mejoras de la clase (en: El Diario de Pontevedra, 30 outubro 1913).

Recepción a excursionistas-exploradores con merenda ofrecida pola esposa do catedrático de agricultura, Hernansáez (El Eco de Galicia, nº 2479, 06/07/1914). Previamente pasaran revista os exploradores no xardín posterior do Instituto.


 

(Foto tirada do libro de A. Chavert. É a recepción á tuna ovetense e o espazo correspóndese coa biblioteca situada no primeiro piso. Aquí sería verosimilmente onde a señora Hernansáez serviría a merenda aos congresistas)

 

II Congreso Penitenciario (El Diario de Pontevedra, 1 agosto 1914).

Reunión no salón de actos da Comisión de codificación (reúnde representantes das catro deputacións, dos colexios de avogados e do colexio notarial) e os puntos para discutir son Foros, Apariencia y Estudio de la Sociedad familiar gallega (en: El Eco de Galicia, nº 2713, 21 de feb. De 1915).

Exposición de frutas, plantas y flores que organizó la Cámara Agrícola (en: El Diario de Pontevedra, 17 outubro 1921).

Hai un interesante artigo de Amor Meilán titulado Riquezas Regionales. Los Mármoles de Sasdónigas, mármores mindonieneses que chaman a súa atención cando visita a Feria de Muestrario instalada no Instituto da Guarda (en: Eco de Galicia: revista ilustrada y de información de la colonia gallega en Cuba, nº 215, 18 de maio de 1924).

Congreso Regional Pedagógico que reuniu durante varios días ao Maxisterio de Galicia Domecq en Galicia: revista mensual, nº 11, 1 nov. 1926. 

(Foto do Congreso Pedagóxico tirada de Internet. Está tomada no Salón de Actos do Instituto)

 

Podía dicirse que a nosa casa non daba abasto. Aquí residía e residiu durante décadas a Biblioteca Pública, estivo a Escola de Maxisterio, quixeron instalar a Escola de Comercio (quede este dato para outra entrega, polo interese persoal que temos no tema, por ser o noso pai alumno dese centro), estivo instalada a Comisión Provincial de Monumentos… Houbo un momento en que se pensou en botar un piso máis, cousa que, afortunadamente, non chegou a facerse (podedes imaxinar como sería de feo e inadecuado o resultado: tamén para a Casa Cornide se pensou en aumentar o espazo en altura e sería outro crime estético-arquitectónico; diso falou co gallo da presentación da revista Cornide nº 4 o eximio coñecedor da Coruña histórica, o profesor universitario A. Vigo Trasancos, pero ese é outro tema…). Incluso se pensou en situar aquí un museo:

hai un interesante artigo-editorial da revista que dirixe Galo Salinas sobre a necesidade que ten a nosa cidade dun digno Museo arqueolóxico e de pintura. Unha reclamación que moitos de nós subscribimos no s. XXI, no tocante a un Museo Arqueolóxico Provincial na nosa cidade,  por mor dos múltiples hallazgos arqueológicos verificados en la Coruña -palabras literais da editorial do século XIX-. Nese artigo lemos estas palabras relativas ao noso Instituto: hoy por hoy, y dado el lugar que ocupan los cuadros en el Instituto da Guarda, viene á ser como si no existiesen, por su mala colocación, respecto á luz, y por lo impropio del lugar que ocupan. A espaldas del Instituto hay sitio de no encontrar otro mejor, para la construcción del edificio museo (en: Revista gallega: semanario de literature e intereses regionales, nº 131, 12 setembro 1897).

Noticia sobre a Normal: Hai medo de que leven fóra da Coruña a Normal. Lemos na prensa: En la Coruña funciona una Escuela de Náutica y nada percibe para material, edificio y personal administrativo. ¿No podía suceder otro tanto con la Normal de Maestros instalada en el Instituto da Guarda? (El Eco de Galicia, nº 2548, 13/09/1914). Non debeu estar moito tempo a Normal aquí: na década dos 20 vémola instalada nunha casa de María Pita, incómoda e deficitariamente instalada, engadiremos:

En la Escuela Normal, se recojen durante toda la mañana, de 60 a 70 alumnas en cada clase, en locales que solo tienen cubicación para domicilio particular (en: Acción coruñesa, 2 xaneiro 1922).

Non é de estrañar que nos actos de final de curso veñan retratarse ao noso Instituto, que tamén foi a súa casa.

 

(Foto do libro de A. Chavert. Promoción de Maxisterio. Están no xardín do Instituto)

 

Pero non só atrae visitantes e recibe atención da prensa pola beleza (hoxe en día discutible para moitos expertos historiadores e arquitectos) e amplitude do edificio: tamén pola riqueza que alberga no interior. O profesor de moitos de vós e colega noso, D. Xulio Cuba Orosa dixo no seu día que o principal capital do Instituto ‘Eusebio da Guarda’ é o capital humano. Importantes palabras. Valen para o pasado: Aurora Chavert ofrece no seu libro a que, polo de agora, é a foto máis antiga tirada no interior do Instituto: son expedicionarios, tribunicios fanse chamar, que son fotografados por Morais na estanza que dá acceso ao observatorio meteorolóxico. 

 

(Do libro de A. Chavert)

(A excursión tribunicia:

A excursión foi organizada por Alejandro Pérez Lugín, xornalista de “La Tribuna” de Madrid. No tren viñan uns 500 excursionistas e foron recibidos en varios puntos de Galicia con verdadeiro entusiasmo popular. A prensa dinos que o xornalista galego A. Barreiro Noya foi a alma desta excursión. Entre outros, viña entre os excursionistas o pintor J. Romero de Torres. Fixeron excursións aos Caneiros, en barcas engalanadas polo artista coruñés Camilo Díaz (Gaceta de Galicia, 8 agosto 1912). Na carta -datada o 20 de agosto- de agradecemento que, tras a excursión, recibiu El Eco de Galicia, asinan os seguintes membros da expedición: Eduardo Bermúdez, Ángel Irañeta, Esteban Areal, Manuel Garrido, Enrique López, Ricardo Flores, Julio Romero de Torres, Manuel Tovar, Félix Lasheras e José Blanco (El Eco de Galicia, 21 agosto 1912))


 

Eis a ciencia! Na charla do día 27 Chavert fixo fincapé na contribución científica do profesor do Instituto V. López Seoane. Os visitantes primeiros á nosa casa eran sorprendidos polos logros científicos daquel insigne profesorado.


 

 


Un derradeiro aspecto que tocaremos no día de hoxe sobre os distintos usos de que foi obxecto a nosa casa é lutuoso. Aquí instaláronse varias capelas ardentes. Funcionou o Instituto como casa mortuoria. E noutros enterros, sabemos que aquí paraban, ou de aquí partían. No que nós sabemos falta un estudo sistemático deste tema e non podemos concluír que clases sociais usaban de tales servizos no Instituto. Entre os falecidos que por aquí pasaron documentamos un conserxe do centro, a viúva dun militar de artillaría, unha cidadá da que pouco sabemos e logo documentamos unha serie de persoeiros ilustres: Aureliano Linares Rivas, Eusebio da Guarda (sen capela ardente dentro), Juan Fernández Latorre… Ignoramos cantas máis persoas importantes vinculadas á nosa casa tamén serían protagonistas de tales honras fúnebres, pensamos en profesores como Pérez Ballesteros, Hernansáez, Navarro, Brañas… tan unidos á Coruña. E non dubidamos de que Modesta Goucouría, cuxo enterro non desmereceu ao do esposo, tamén tería aquí a capela ardente, pero morreu cando o edificio aínda estaba en construción. 

 

(Foto do libro de A. Chavert. Posiblemente data de 1912 e talvez se trate, di a nosa docta colega, do enterro de D. Juan Fernández Latorre)

 

El pueblo de la Coruña, que arde en deseos de demostrar á su ilustre convecino, D. Eusebio da Guarda, el afecto sin límites y admiración que le profesa, aprovechó una ocasión bien triste, pero única que se le ofrecía, para probar su cariño al que lo proteje. Era las seis de la tarde la hora anunciada para conducir los restos mortales de la Sra. D.ª Modesta Goicouria. El comercio todo cerró sus puertas y por la calle Real era imposible transitar. Formaban á la cabeza de la fúnebre comitiva los pobres todos del Asilo municipal. Mujeres y hombres, ancianos y niños; seguían cuatro estandartes de diferentes cofradías, los obreros empleados en las obras del instituto Da Guarda y la música de Zamora. Detrás de ésta venia el coche de primera que encerraba el cadáver, numeroso clero, presidido por el párroco de San Jorge, la orquesta y voces de capilla, la corporación municipal en pleno, con los maceros y el gobernador de la provincia, y luego… Luego toda la Coruña marchando á su cabeza el capitan general, el segundo cabo, el presidente de la audiencia, el senador señor Moral, los miembros de la Cámara de Comercio, profesores de la escuela de Bellas Artes, escuela de Comercio é Instituto y representantes de todos los periódicos. Llevaban los cordones del féretro, encima del cual veíase una hermosa corona, los Sres. Barrié, Llanos, Pan (D. J.) y Montero. Cerraban la marcha la música de Reus y 20 lujosos carruajes.(en: El Eco de Galicia: diario de la tarde, nº 91, 18 maio 1889).

El Sr. Da Guarda hizo constar su deseo de que la comitiva pasase por frenta al Instituto, á lo cual sin duda habrá de accederse. En este caso el entierro cruzará por los Cantones dirijiéndose luego por la calle de Sánchez Bregas [sic] á aquel edificio. Penetrará por una de las puertas de la verja que lo circunda y saldrá por otra. Luego se encaminará por la calle de San Andres á la capilla de su mismo nombre. (en: El Alcance, nº 63, 22/03/1897).

Linares Rivas: [Desde la estación do tren] Toda la comitiva se puso en marcha hacia el Instituto. Público inmenso se agolpaba ante la fachada del Instituto Da Guarda cuando allí llegó la comitiva. Ante la escalinata que da acceso al edificio se detuvo la carroza mortuoria. Detrás, formó toda la larga fila de coches […]. El Instituto ostentaba paños negros en su fachada. La bandera nacional estaba arbolada á media asta. Las grandes farolas del vestíbulo aparecían cubiertas con amplios crespones. El pesado féretro fue sacado en hombros […] (logo depositado con moita pompa no salón de actos do Instituto, (en: Gaceta de Galicia: Diario de Santiago, 04/04/1903).

Dona Sara Mendía Castro, esquela con casa mortuoria: Instituto Da Guarda (en: El Ideal gallego, 8 nov. 1917).

Necrolóxica: Don Cipriano Zamora de los Ríos. Conserje del Instituto Da Guarda. Casa mortuoria: Instituto Da Guarda (en: El Ideal Gallego, 26 feb. 1929).

O enterro de David Fernández Diéguez, do que nos fixemos eco neste blog. Ano 1936.

Capela ardente instalada no Instituto do cóengo José Sánchez Mosquera, “director” do Instituto (El Ideal Gallego, 15 maio 1941) (director é como o chama o xornalista, nós cremos que era o “director espiritual”, porque o director aos outros efectos debía ser Antonio Bermejo de la Rica).

 

 

(Foto do libro de A. Chavert. Aí, en primeira fila, vemos o señor Sánchez Mosquera)

Ata aquí chegamos por hoxe. Longos anos de vida ao noso Instituto e en xeral ao ensino público. Feliz mes de Santiago!

Ningún comentario:

Publicar un comentario