LENDO A MANUEL RIVAS
Os nomes en O último día de Terranova de Manuel Rivas.
O noso admirado Manuel Rivas hai tempo que se debeu converter en protagonista dun par de páxinas deste blog pero, miñas queridas e meus queridos amigos, debo ser sincera, que medo me daba… Cos grandes pasa moito, quen se atreve? Que pasou de novo, logo? Pasa que o peixe (eu son “piscis”) queda preso pola boca. Díxenlle que había de dedicarlle unhas liñas a un seu libro que moito me gustou a primeira vez que o lin, O último día de Terranova (UDT) e os tempos son chegados: do outro lado do Atlántico, na sé do New York Times, tiveron a ben consideralo un grande entre os grandes.
Retomamos, así pois, esta novela case que épica sobre A Coruña e poñemos ante os vosos ollos sempre virxes para o asombro unhas verbas de amor: por nós, por el, polos tempos idos. Vanse as rapazas en flor, vanse os infantes de Aragón, vanse os comercios de toda unha vida… Todo se vai, certo, pero como doe ás veces… No caso da Coruña a mutación cíclica é brutal. Nun dos seus maxistrais documentais sobre cascos históricos notables, ao falar de nós, J. R. Soraluce exprésao sen fisuras, lisa, directamente: esta é unha cidade que teima por cambiar, por destruírse a si mesma e reconverterse, non sempre con igual acerto, non vaiamos pensar outra cousa…
Se quixese ser optimista (unha teima coma outra calquera) diríavos: “ah, así temos sempre a posibilidade de nadar, de mergullarnos: da estrutura profunda á superficial, e viceversa”. Algo así como sermos conscientes de que existen dúas cidades amadas, a que foi e a que é. A subterránea e a que tocamos. Na portada que debuxou Cobas para Rivas vese a parte submarina. Eu tiven un alumno marabilloso grafiteiro, chamábase Christian Diamante e agora vive en Barcelona; durante anos deseñou a portada do libro do premio literario do Instituto, Rita Suárez Amado e un día, afogado -creo relembrar, non me fagades moito caso- polo desamor contoume un soño onde camiñaba pola Rúa Real e o mar invadira todo o istmo e el tiña que respirar por branquias. Magnífica imaxe. Os coruñeses que tivemos a sorte de camiñar pola Coruña dos anos 60 da man dos avós sabemos ben do que estamos falando: “aquí hai tesouros que deixaron os antigos e armas que deixaron os franceses enterradas “ (percorriamos coa avoa coruñesa os campos de Elviña) “fixádevos ben, rapaces, nestas casas de onde foxen as ratas, desaparecerán en dous días e aquí farán unha fonte grandísima” (Catro Camiños) “aquí cando eu era neno todas eran hortas” (co avó Manuel, Garás), “mirade ben esta praia onde eu me bañei tantas veces e cruzaba a nado ata o castelo; din que a van rechear e desaparecerá” (co noso pai, O Parrote). Aprendimos a vivir simultaneamente nunha cidade real e outra irreal, a amada-imaxinada-rediviva. Esa é unha lección que M. Rivas sabe transmitir perfectamente. Na obra que nos ocupa hai constantes do que se dá en chamar o macrotexto literario do autor e unha desas constantes en grao dous (non está en todas as novelas pero si en boa parte) é a presenza de microtopónimos coruñeses:
O Sanatorio marítimo, o de Oza, e o Lazareto (p. 10), Camiño do Faro (p. 11, seguimos a edición de Xerais 2015), a pena Gaivouteiro (p.12), O Paseo do Orzán (p. 13), A praia das Lapas (p. 16), e fala da desaparición da Praia do Parrote e do Río de Monelos (p. 17), entre outros lugares. Logo están as tendas “de toda unha vida” e as rúas, e os núcleos culturais (onde se “cocía” a revista Alfar, o famoso Círculo de Artesáns, as Librarías coma a do Xudío, Colón, a Nova Colón, Molist, Ágora, madre de Deus, cantas lembranzas para a xente que estudou da miña xeración…).
Para homenaxear esta novela nunha das maneiras que máis nos gustan e mellor sabemos facer, veremos doce dos nomes que Manuel Rivas escolleu para os seus personaxes:
Adelaida: A tía Adelaida. Inevitable pensar na filántropa decimonónica coruñesa Adelaida Muro y Barbeito, a quen a cidade honra co nome dunha rúa a ela dedicada.
.png)
(Noticia no diario pontevedrés "El Áncora" do día 3 de outubro de 1898 sobre a coruñesa Adelaida Muro)
Amaro: velaquí outro nome coruñés. Temos a praia do santo Amaro, o cemiterio do santo Amaro; relembramos e vimos fotos das ruínas do Castelo ou Fortín do santo Amaro… Tende a confundirse Amaro co nome Mauro (ao longo do país a igrexa tende a celebrar Amaro o 15 de xaneiro, que é o día dedicado a san Mauro), pero non está nada claro que sexan etimoloxicamente o mesmo. Quen sabe moitísimo deste tema é Xurxo Souto. A nós tamén nos apaixona e algún día talvez escribamos ao respecto. Recordemos que Carré lle dedica a este santo unhas páxinas no seu libro de lendas tradicionais de Galicia. Viaxa ao paraíso e cando chega hai unha alta muralla e só pode ver polo buratiño da porta… Nós sempre pensamos que a praia coruñesa (antigamente chamada da Serpe) era onde embarcou e/ou desembarcou o navegante. No libro Amaro Fontana, da Xeración de Estrelas, é o home que máis sabe de Ulises, o cal, como comprenderedes, vaille como embude á boca do xerro a un Amaro-navegante[1].
Antón: Antón Ponte. Se non erra a nosa memoria lectora, é o pai de Comba e Eliseo. Con este nome quizais quixo honrar Manuel Rivas a memoria inmorrente dun cofundador das Irmandades da Fala, A. Vilar Ponte.
Balbina: Évos un personaxe secundario. O nome inevitablemente se asocia a un dos primeiros best-sellers galegos do século XX: pensamos no Balbino protagonista de Memorias dun neno galego de Neira Vilas.
.png)
(Noticia na prensa "New York Times" sobre o libro que nos ocupa, decembro de 2022)
Comba: É a nai do protagonista, a que sabe escoitar. A proteica: Comba Bacall, Comba Signoret, Comba Magnani, Comba Ponte. Inevitable traer á palestra a Comba meiga, tamén proteica coma todas as vellas sacerdotisas e meigas antigas, que tras o contacto co Mestre se volve santa e deixa o seu nome no territorio coruñés. Coma boa sabia, sabe contar os trescentos anos da lenda galega: Pasaron trescentos un, botaches un ano de máis! (p. 208).
Dombodán: Velaquí un nome que entra con todo dereito a formar parte dese amentado “macrotexto literario” de Rivas. É un nome de personaxe recorrente. Topamos con el no relato "Un deses tipos que vén de lonxe", en Un millón de vacas, en “Dombodán” (Os comedores de patacas) e volvémolo ver en O lapis do carpinteiro. Ten unha sonoridade especial. Calculamos que Rivas se inspira no topónimo[2] arzuán (San Cristovo de Dombodán). En UDT, Dombodán traballaba nunha pirotecnia que segue activa pola noite e a súa ollada semellaba expresar a anguria insomne de todas as aves (de fortes resonancias mítico-medievais, todas as aves do mundo de amor dizian…). Dombodán é xentil, promételle a Garúa facerlle unha madama de fogo.
Eliseo: O tío Eliseo. É un namorado de Bos Aires. Aires porteños atravesan e dan vida a boa parte da novela. O namoramento que inspira esa gran cidade vénlle ao autor coma unha especie de agasallo da filla, Sol Rivas. Os fillos poden herdar moitas cousas dos pais mais tamén hai pais afortunados que reciben bos tesouros dos fillos. En Bos Aires todo o mundo le. É incríbel. Nos parques, nos cafés, nos colectivos. Até os malevos len, dinos Eliseo, quen conta no libro da súa visita á casa de María Zambrano, a quen axuda cos gatos no seu traslado cara a Francia. Eliseo é un nome recorrente na narratoloxía do coruñés. Xa aparece, Eliseo Mato, en A man dos paíños.
Expectación: Esta é unha personaxe estupenda, desas personaxes que só poden ser moldeadas na mente e nas mans dun narrador lírico. O nome é atípico. Non coñezo ningunha persoa así chamada. Non figura no dicionario de nomes de Ferro et alii (Diccionario dos nomes galegos, 1992). Non vén na “Guía dos nomes galegos” da páxina web da Real Academia Galega. Alude a unha advocación católica: Expectación do Parto da Santísima Virxe, instituída polo X Concilio de Toledo de 656. Celébrase a súa festa o 18 de decembro, en que tamén se conmemora Nosa Señora do O. Son nomes sinónimos. Quizais por iso, a Expectación de UDT, que ten a conciencia sempre fina e esperta, amósalle ao protagonista en Oza o que trae agochado á altura do seu ventre (coma quen procede a un marabilloso parto sorpresa) e amósalle a imaxe auténtica de María Anunciada. Outro nome doce e belísimo.
Garúa: Personaxe feminina de gran protagonismo na obra. É outro personaxe proteico. Boa proba diso son os nomes que posúe e a caracterizan: Porque, daquela, Garúa chamábase Estela. E cando apareceu na miña vida, na miña vida!, o seu nome era Beatriz. O amigo que veu revelar as fotos chamouna Tana. E despediuse: Chao, Chinita! (p. 33). Garúa e Chinita son verbas tipicamente arxentinas. China úsase na América hispana co valor de ‘india’ (ou nativa, se preferides… Xa sabedes que nos nosos tempos o politicamente correcto nos EEUU obriga a eliminar ‘india/-o’ e substituílos por ‘nativa/-o americana/-o’) ou de ‘muller nova’. A garúa é a chuvia miúda e ao noso entender é unha voz deliciosa[3]. Moi acertado estivo Manuel Rivas en escoller este sobrenome. A chuvia defínenos (non sabemos por canto tempo aínda…). Relembremos estes versos de Lis: Préstame, madre chuvia, / o teu pranto de seda (en Un millón de vacas). En fin, outro estudo que podemos deixar para o futuro (unha forma de garantir que viviremos para cumprir as promesas literarias) é a análise dos alcumes literarios, entre eles este (e outros do autor xa universal coruñés, como Vacaburra, sumamente interesante, á vista da biografía do autor…).
Nick: Old Nick en UDT é máis ben outro alcume. Dísenos que este é un dos moitos nomes do demo. Alcumes hai moitos na obra de Rivas. E neste libro en concreto temos varios, amais de Garúa: O Tabernícola, Boca di Fumo… Nicolás Castro, Nico, é un personaxe importante en Os Comedores de patacas.
(Foto de Viana do Castelo. Todas as fotos foron tiradas de Internet)
Viana: Encántanos o nome de Viana como nos fascina a súa etimoloxía[4]. En calquera caso, imos ao conto: nós pensamos na Vienna do filme do 54 Johnny Guitar, papel interpretado por J. Crawford. E, abusando da paciencia de Manuel, preguntámosllo directamente. A resposta, xenerosa, é absolutamente digna de figurar nesta páxina: Sempre me gustou: é algo sublime con recendo popular. Un xeito de dicir Venus. O nome dunha promesa: habemos de ir a Viana… E Viana é a que vén encontrar refuxio en Terranova. Réstanos só volver oír ese tema, Habemos de ir a Viana, na voz de Amália Rodrigues ou de Maria Manuela. E reler a obra poética de Pedro Homem de Mello, fonte da letra.
Vicenzo: Vicenzo Fontana é o protagonista e narrador do libro. É posible que este nome fora escolleito por ser Vicenzo o santo padroeiro de Elviña, parroquia ben amada polo noso autor, onde pasou parte da súa infancia, onde cursou os estudos primarios, e da que tanto ten escrito ao longo da súa vida, incluído o seu discurso de ingreso na Real Academia Galega, A boca da literatura. Memoria, ecoloxía, lingua, onde relembra tanto o Monte do Castro como a auga da Zapateira. Moito cambiou todo en Elviña… Daba gana de facer un novo pranto polas fontes, as mámoas, as árbores e os nomes perdidos en Elviña pero máis vale reservar a forza, a moral e o ímpeto cívico para conservar e mellorar o que queda, para legarlles aos nosos netos se cadra un parque arqueolóxico en Elviña. Do personaxe Vicenzo podían dicirse moitas cousas, evidentemente, pero quedemos con dúas: é un home que sabe amar, a terra, os libros a familia, a muller poliédrica e é un home que herdou da nai, Comba, a capacidade de saber escoitar e conservar para comunicar o bo, o mellor do que oíu.
(Parte das monumentais murallas do coruñés Castro de Elviña)
[1] Un exempliño de celebración o 15 de xaneiro dunha romaría que de vello fora dedicada ao santo Amaro témolo en Aldán, Pontevedra. Recoméndovos, para máis datos, a lectura deste artigo de prensa: https://www.farodevigo.es/o-morrazo/2014/01/15/cancion-san-amaro-salvo-olvido-17299950.html
En Portugal consérvase O Conto de Amaro. Tamén titulado A Vida de Sancto Amaro. É unha obra anónima escrita en letra gótica achada en forma de códice no Mosteiro de Alcobaça e conservada na Biblioteca Nacional de Lisboa. Hai tamén outra versión en portugués do s. XVI e hai dúas versións en castelán dese mesmo século. Non se descarta que o texto orixinal sexa en latín, Historia cujusdam Mauri qui concupivit videre paradisum terrestrem, versión perdida. Agradecemos a Xurxo Souto que nos puxera en camiño para dar con estes datos.
[2] Se cadra un día rastreamos nomes de Rivas inspirados en topónimos, coma Comba (UDT), Luou (en Os comedores de patacas) ou Belvís (Todo é silencio).
[3] Sobre a súa etimoloxía falamos nós nun traballiño que sae agora do prelo sobre Garás (revista Cornide nº 4) e antes ca nós falou J. Corominas dicindo que era unha verba portuguesa que os navegantes levaron a América. Nós, con permiso, corriximos algo ao grande filólogo coa mellor intención de precisar. Onde o catalán dixo “portuguesa” nós dicimos “galego-portuguesa”.
[4] Etimoloxía incerta: talvez teñamos a raíz hidrónima paleoeuropea *Weg-, *Wig- que estuda Bascuas (2002: 226 e ss.) e que aparece en ríos de Francia coma o Vienne, nos Viana toponímicos da península que cita Bascuas e no finés väinä ‘río ancho’ (presente en antropónimos: Väinämö, Väinämöinen). A cidade francesa de Vienne tamén foi coñecida como Vianna e Viana. Sobre o topónimo peninsular Viana hai outras hipóteses verosímiles que se poden citar: G. Navaza, por exemplo, ve a orixe etimolóxica en bi amnium ‘dous ríos’. Outros pensan que Viana deriva de Diana (se cadra a través de Diviana ‘Diana’, en Varrón) e non falta quen ve neste nome un hipocorístico de Viviana. Na documentación peninsular temos este nome nunha variante masculina con sufixación xermánica (*mund ‘protección’): Vianamundus (s. IX, COD). O primeiro rexistro, no que nós sabemos, da forma feminina é do s. XII: Ego supradictus Martinus et uxor mea Viena et filii mei (COD) (atirado de Dime quen leva o meu nome, da autoría dunha servidora, Mª Rosario Soto Arias).
.jpg)
.png)
