A Coruña
 |
| (Fotografía antiga de San Pedro de Visma. Dominio público) |
Hoxe imos falar algo da nosa cidade, miña en particular, de todas e todos en xeral porque fai gala de ser cosmopolita e así debe ser, unha máis entre as urbes europeas e atlánticas, coma Vigo, Porto, Lisboa etc.
O caso é que non é A Coruña, urbanisticamente falando, unha cidade perfecta; segundo o meu criterio peca de exceso de cemento e desequilibrio de alturas. Hai que cubrir unha instancia para poder ver a torre, símbolo máximo da nosa historia e ancoraxe no tempo. Pero évos o que hai. E con todo e iso sempre hai que aprender.
Estase a construír o polígono denominado “San Pedro de Visma 2” e unha servidora, quen forma parte –malia levar anos sen asistir ás xuntanzas en Santiago por motivos familiares- da asociación que leva o nome de AGON (= Asociación Galega de Onomástica), tivo e ten interese, sumo interese, en que non se perdan os microtopónimos desa zona. De novo, aínda que vos resulte repetitiva a idea, vou dicir que son afortunada, porque algo se pode facer e algo se fixo. Contactei coa nosa colega do mundo do ensino na nosa casa, a profesora de bioloxía Noemí Díaz e ela, desde o seu novo territorio –a política municipal- púxome en comunicación cunha serie de persoas, desa clase de persoas que valen o seu peso en ouro: extravertidas, de poderosa enerxía comunicativa, conscientes e orgullosos de formar parte dunha sociedade en transo case que de desaparición, tradicional, galega de toda a vida, campesiña e mariñeira, cun pé no agro e outro na urbe, cheas de atributos amables, retranqueiros, agradecidas para con unha boa concelleira, agradecidas para con un bo párroco (Don Maximino Gayoso, que en paz estea), en fin, xente boa do pobo coruñés.
Xuntámonos na sede da Asociación de Veciños de San Pedro de Visma, á cabeza José Ramón Calvete, a quen moito debo agradecer a xentileza e prontitude para axudar, e grazas a un informante de feliz memoria, recadamos unha trintena de topónimos. Imos velos. Outro día seguiremos aínda coa microtoponimia desta parroquia importante na historia coruñesa. Non, habémoslle de dedicar máis días. Meréceo.
TRINTA TOPÓNIMOS PREEXISTENTES NA ÁREA DO POLÍGONO SAN PEDRO DE VISMA 2
1. Camiño da Gramela. Precioso. Merece ser conservado. Hai rúa Gramela, pero non é o mesmo. Comunicaba o lugar chamado Gramela co núcleo poboacional e igrexa de San Pedro de Visma.
2. Casa do Barral. Topónimo común en Galicia e tamén apelido. Eran terras.
Barral (BOPC, 29/3/1905): póxase unha quinta parte dunha peza de mato chamada do Barral, por 10 pts.[1]
3. Fonte do Barral. Tiña a súa arqueta, feita polos veciños. Está tamén situada no mapa.
4. A Gramela (lugar, núcleo de poboación)
 |
| (Agora aí hai un tremendo edificio de pisos. Se non erra a nosa memoria esa é actualmente a rúa Alcalde Lens. Un noso informante, ex barreneiro, dinos que noutrora todo aí era rocha granito-ferro, duro coma o ferro... Probablemente este é o muíño que transportaron, pedra a pedra, desde a zona da Gramela ao parque de Santa Margarida) |
5. Cuchas (lugar de ___). Unha cucha é unha becerra. Pode ser que as criasen.
6. Fontiña de Cuchas.
7. Fonte da Barreira.
8. O Coidal. Pregunto se había penedos, afloramentos graníticos e dinme que si. Coidal é un substantivo colectivo, sinónimo de coído, voz común.
9. A Fonte de Maceiras.
10. Fonte dos Frades, tamén chamada Fonte dos Romanos ou Fonte Romana. Tras unha boa dialéctica, optou o goberno municipal por conservalo. Deámonos cun canto no peito. Ou, enfocado doutro xeito, congratulémonos de ter sentidiño. É unha obra do século XVIII, na que se ven implicados personaxes senlleiros na historia desta cidade e na de Galicia (Francisco de Montaigú e Fernando Casas Novoa). Xa lle dedicamos un par de páxinas neste mesmo blog a esta obra.
11. Camiño da Auga. Outro dos nosos nomes favoritos. Trazáronmo perfectamente no mapa. É a forma popular de designar o que “oficialmente” é chamado (a segunda) Viaxe da auga. A condución da auga, por medio dunha canalización de barro-cerámica e logo de metal (ferro) e por medio do acueduto de Santa Margarida, desde a Fonte dos Frades ata a cidade intra muros.
12. Lavadero (Río). Estaba moi preto da Capela do Santo Cristo. Moitos de nós aínda o recordamos. O río –máis ben regacho pequeno- que dá nome ao topónimo nacía do outro lado da chamada terceira ronda (no monte de Bens?, creo…), percorría boa parte do territorio agora en vías de urbanización. Moitos informantes relembran salgueiros á súa beira. Pasaba por onde o edificio da facultade de Náutica e desembocaba en San Roque, facendo de divisoria entre os concellos de Oza e Coruña.
 |
| (Posiblemente este lavadeiro é o que estaba preto da Capela do Santo Cristo. A muralla da esquerda aínda a botaron abaixo hai pouco. Por aí pasaba o regato que dá nome a "Río") |
.png) |
| (Na parte superior da foto do lavadeiro vese o edificio do actual CUR [Centro Universitario de Riazor)-UDC, antiga Escola de Comercio, unha edificación deseñada -inicialmente doutra maneira, pero a guerra civil truncou aquel seu proxecto- polo grande arquitecto Tenreiro) |
13. Casa do Cura
 | |
| (A foto está tomada da prensa de 1931. O padre M. Gayoso foi moi pero que moi querido pola xente de Visma) |
14. Lagares. Podemos supoñer que serían para o viño mais non se pode excluír que fosen para prensar mazás, visto que había maceiras. A sidra para o autoconsumo non é infrecuente que se producise no chamado golfo ártabro. Boa proba diso é o topónimo Sigrás.[2] Tamén puidemos comprobar cando traballamos en Pontedeume hai uns 37 anos que moitas familias eumesas facían sidra para o consumo familiar. Ora ben, que se plantaban vides nesta área Gramela-Visma é tamén un feito, unha realidade comprobable coa documentación antiga na man.
15. Lugar do Zamorano
16. A Agra
Na nosa contorna hai numerosas agras. A día de hoxe a máis famosa é a Agra do Orzán. Había bastantes máis; forman parte do listado de topónimos perdidos. Citemos algunha: Agra da Bragua. Consérvase como nome dunha rúa.
Agra da Fóra
Agra de Figueiras de San Roque (en Boletín Oficial de la provincia de Orense [BOPO] 1/5/1838; sitúano en San Jorge de Afuera, A Coruña).
Agra de Matamira. Lemos: En las proximidades de Castrillón, y en la Agra de Matamira, que cae sobre el que fue castillo de San Diego, se libró el combate en que fue derrotado en el año 1455 el Conde de Benavente, don Rodrigo Alonso de Pimentel, cuando pretendía el señorío de La Coruña, por mermed [sic: haberá que entender merced] del rey Juan II, pero que los coruñeses defendieron sus fueros y libertades (en El Ideal gallego, 1/8/1929, artigo asinado por Carlos Florencio).
Agra de Montalvo (BOPC, 22/1/1926): linda co camiño que leva a Loureiro. Castelo: monte que estaba na Agra de Montalvo (prensa do ano 1921). Terrón (BOPC, 22/1/26): figura como “sitio” na Agra de Montalvo. Está claro que unha agra pode abranguer moito espazo; de feito, a nosa avoa coruñesa, nacida no barrio de Santa Lucía a principios do século XX, situaba terras de Labañou dentro da Agra do Orzán e dicía delas que eran tan boas que incluso daban o azafrán.
Agra de Percebeira (documéntase aínda na prensa de 1905). O nome Percebeira é coñecido porque nese espazo, próximo ao mar de San Roque de Afora-Labañou hai un discutido proxecto de urbanización. Documéntase tamén unha pena da Percebeira en Poulo, Valdoviño, Ferrol (polo menos na prensa de 1914). No caso do microtopónimo coruñés a forma en feminino supoñemos que se xustifica pola concordancia con agra ou incluso coas penas ricas en percebes. Houbo na antiga parroquia de San Pedro de Visma moitas mulleres percebeiras e algunhas tiveron unha tráxica morte, mais esta é outra historia e deixámola para o futuro.
Agra de Monte Alto (en Fernández Caamaño 2024)
Agra de Prados (estaba tamén na parroquia de Visma: Doce áreas cuarenta centiáreas, y su valor cuarenta y dos pesetas cincuenta céntimos (BOPC, ano 1901).
Agra de San Amaro (na Coruña, en Fernández Caamaño 2924, 111-112)[3]. Polo que vemos había Agra de San Amaro de Arriba/de Abaixo.
Agra de San Coral (BOPCoruña, 17/1/1901): É de supoñer que se achase en fronte da Illa de San Coral (unha das tres illas maiores no Portiño).
 |
| (O "Vixía", o mar, sempre o mar ao fondo, con San Coral. O espléndido monte de Visma) |
Agra do Río (BOPO 1/5/1838, p. 8); está en San Jorge de Afuera e dise que está circundada por levante por camino de serventía para la Agra de Orzon [sic].
Agra dos Loureiros (BOPO 1/5/1838), parroquia San Pedro de Visma.
Agra dos Mallos. Documéntase xa no século XVI[4]. Hoxe en día, conserva ese nome nunha rúa.
Agramonde (BOPC, 29/3/1905): labradío (na documentación do BOPC consta como pertencente a Visma). Hai un Agramonte na información do concello da Coruña figura “Castrillón Agramonte”, pertencente a Oza. O noso microtopónimo é interesante pola sonorización do –t-, ao igual que sucede (verosimilmente) en Baamonde, Taramundi etc.
Agramonte (BOPC, 29/3/1905): labradío.
Agra é tamén apelido, como saberedes moitos de vós. De feito, houbo un párroco de San Pedro de Visma así apelidado, D. Manuel Agra Pastoriza, quen asina –entre outras moitas persoas- un documento de adhesión do coruñés Concello de Oza á Xunta de Defensa de Galicia no ano 1893. Etc.
17. As Corredoiras
A voz Corredoira, co valor de camiño rural, é común en galego. Dentro da nosa contorna documentamos noutrora A Corredoira, un lugar na costa preto de san Amaro e preto dunha pena percebeira (en: El pensamiento gallego, 07/04/1897)
18. A Maceira. Fitotopónimo transparente.
19. Pedra do Carro
20. Fonte da Gramela
21. O Tarreo (terras onde agora está o edificio do centro Ágora)
22. A Zoca: é como lle chamaban ao espazo onde están as Casas dos Mariñeiros. Chamábanlle así porque ou eran todos traballadores do mar, mariñeiros, ou porque vendían o peixe na praza, e claro, andaban cos zapatos dentro das zocas… (informante orixinario do lugar).[5]
 |
| (Fonte:
La Noche : único diario de la tarde en Galicia: La Noche - Ano XXXVII Número 11381 - 1957 setembro 10 (10/09/1957) |
23. A Cortiña (terreo grande)
24. Mato da Viña
25. A Viña
26. O Puxo (montes e terras)
27. A Pereira (terras)
28. Ledíns ou Maxíns (prados e terras)
29. Bormenta
Voz moi interesante. Parece un únicum. Non a documentamos nin como voz común nin como topónimo. A sufixación é nominal (aparece en adxectivos como pecadenta, pegañenta etc. e substantivos como amenta, escamenta [DdD], pementa etc.). A raíz é de auga ou líquido; desta familia temos membros coma as voces comúns bormo, bormazo, bormoso; microtopónimos como Bormoxoio, Bormeiral (Portal de Toponimia de Galicia, https://toponimia.xunta.gal/gl/visor?termino=Borm) e teónimos como Bormánico. Se a raíz é tamén Borb, borv de auga, de hidrónimos, é de supoñer que se emparenta co berciano río Burbia e coas Burgas ourensás.
 |
| (Os nosos ancestros adoraron un deus Bormanico. A ficha procede de Hispania Epigraphica) |
30. Cortellos
Chamo a vosa atención sobre a abundancia de fontes, de auga en xeral. Dicíame un dos paisanos con raíces nesa zona: aquilo era un pantanal e nós fomos os que o traballamos, os que logramos convertelo nun lugar habitable, con terras cultivables.
 |
| (Marabíllome de canta auga había nesa área, entre a Gramela e Visma) |
[1] BOPC= Boletín oficial de la provincia de la Coruña.
[2] Estudamos a etimoloxía de Sigrás en: “Os topónimos en –ás da provincia da Coruña”, Revista Galega de Filoloxía 25, 2024, pp. 182-206. Tras publicarse ese artigo vimos que o erudito Martínez Salazar xa analizara ese topónimo da mesma maneira.
[3] José Mª Fernández Caamaño, Vida y obra del mayor patricio coruñés Eusebio da Guarda González.
[4] Figura no libro La vida municipal de A Coruña en el siglo XVI de Ismael Velo Pensado. Din daquela que se vai botar pan nesa agra, onde anteriormente había viñas.
[5] Sinceramente, penso que hai un punto de menosprezo nesta designación. Ben é verdade que a xente que me informa leva o nome con orgullo de clase traballadora. O cal non quita que nós analicemos ou elucubremos sobre a socioloxía do microtopónimo. Se revisamos a prensa do XIX con lupa vemos máis dun comentario despectivo para cos habitantes e as terras de San Pedro de Visma. Hai que ser bastante ignorante e descoñecer a documentación ao respecto para non apreciar e valorar na xusta medida canto, pero canto, contribuíron co seu esforzo, traballo, impostos e gravames ao engradecemento da cidade herculina. Aí atrás informáronme que na xeración dos septuaxenarios da área de Labañou, entre algúns polo menos, adoitábase usar o nome de A Piolleira para aludir á zona onde estaba orixinariamente a aldea de San Roque de Afora. Non puidemos investigar ben este microtopónimo pero probablemente volvemos ter prexuízos de tipo sociolingüístico.
 |
| (Unha posible conexión etimolóxica á hora de analizar posibles orixes para Bisma/ Visma) |
