mércores, 12 de abril de 2017

BUSCANDO PALABRAS: LÉXICO CURIOSO OU ESCURO NAS UNIDADES FRASEOLÓXICAS.


BUSCANDO PALABRAS.
LÉXICO CURIOSO OU ESCURO NAS UNIDADES FRASEOLÓXICAS.

Na fraseoloxía atopamos voces misteriosas, por veces únicas. Moitas veces temos comentado na aula que hai auténticos depósitos de voces ancestrais e outras marabillas –misterios filolóxicos, especie de hápax, camiños polos que viaxar no tempo- na Onomástica en xeral (antroponimia e toponimia en particular): debemos tamén engadir a fraseoloxía. Hoxe traemos media ducia.
1ª. Non ter un gameito (en: Evaristo Domínguez Rial. Fraseoloxía e paremioloxía de Bergantiños Cabana de Bergantiños, Carballo e Coristanco).
Conmuta por non ter un can/unha cadela, ou estar sen un peso. Aí aquilo de que se carece son moedas. Aquí non; no gameito (voz galega ben documentada: vén no dicionario académico co valor de ‘póla nova’ ) nacen froitos. Así que a imaxe equivale a aqueloutra de non ter un anaco de pan [nin un triste froito neste caso] que levar á boca.

2ª. Tomar polo saco do aborcallo.
Presenta un uso local. É unha frase eu diría que fortemente expresiva. E enigmática para nós. A correspondencia semántica en cast. é Tomar por el pito del sereno. Probablemente temos en aborcallo (ou quizais conviña a grafía avorcallo) un substantivo regresivo do verbo aborcallar (variante emborcallar: no DdD figuran varias acepcións ou variantes de significado, dá idea de deitar, botar por terra, dar voltas, mancharse, ensuciarse como consecuencia de rolar algo ou alguén...). Non logramos averiguar que clase de saco é ese. Primeiro pensamos (baseándonos na locución aos vorcallóns ‘a rolos’ ) que podía talvez tratarse dun saco onde se metesen os rapaces para baixar a rolos xogando... Pero non temos datos. Así que mellor pensamos nun saco multiusos, un saco traído e levado, suxeito a certo maltrato por ser usado sen coidado... Se fose así, a imaxe plástica da frase viría sendo paralela á que subxace en coma un trapo/feito un trapo. Implica pouca valoración.

3ª. Verlle a filosa.
A unha persoa véselle a filosa cando se lle ven as intencións (intencións xeralmente non boas). Conmuta no sistema (ou subsistema: o sistema sería a hiperestrutura, a linguaxe, e o subsistema sería a parte, subsistema léxico ou léxico-fraseolóxico) por Verlle as orellas, Vérselle o rabo á curuxa, ou incluso por construcións do tipo Por pouco que te rapes sempre che sae a la (recorda moito este esquema-enunciado aquela fábula grega, a da donicela, creo que xa vola contei algunha vez…, falaba do difícil que é disimular a auténtica natureza de un: Venus concédelle forma humana mais na noite de vodas ve un rato e non pode evitar lanzarse a cazalo). En castelán temos Verle el plumero. A min este plumero fíxome inicialmente pensar en fíos para explicar o valor do adxectivo filosa, pero un día lendo a Xesús Valcárcel (en Matar o tempo) atopei esta frase: “engadiu con lingua filosa”, e daquela, claro, vin a luz, se me permitides a metáfora. A voz filosa non vén de fío, senón de filo! A imaxe hai que emparellala con lingua viperina, lingua que fura sete paredes, lingua de lercha (ou que merece ser ensartada nunha lercha), lingua que corta coma unha navalla etc. Clarísimo. Puxémonos en contacto co escritor. Amabilísimo atendeunos e confesounos que a frase da lingua filosa a tomara do chairego ilustre, Darío X. Cabana. Haberá que comunicarse con el, pero esa é fariña doutra muiñada.


4ª. Estar nas canfurnias.
Preciosísima voz. Estar nas canfurnias equivale a estar moi lonxe, nun lugar moi afastado. Como cando dicimos en castelán en las quimbambas ou en galega nas cambambas. Son topónimos moi afastados, sexan ou non reais. Como a Conchinchina. Este é real, e o das Canfurnias é real se pensamos na California actual, pero irreal se pensamos que antes apareceu nun libro de cabalarías (concretamente en Las sergas de Esplandián). Era coma o reino de Trapisonda, tamén fantasioso. Así as nosas Canfurnias equivalen ás terras californianas. A miña sogra, de Trasdeza, dicía: iso está máis lonxe que California. Di o seu fillo que é frase normal na parroquia onde naceu, inda hoxe.


5ª. Ser coma unha boboreira.
Dise dunha persoa que se move moito, ou que salta por nada. Dá idea de vivacidade. Unha correspondencia boa en castelán sería ser una polvorilla. A forma boboreira non a demos documentado. Quizais pertenza á familia léxica do verbo borbolear ‘dar voltas ou virar algo movido polo vento’. Unha borboleta é unha bolboreta. Unha segunda asociación posible remítenos á voz bobela, variante do nome da ave, da bubela: permítenos xogar coa imaxe de axilidade e lixeireza. Unha terceira hipótese, nada desprezable, é emparentala coa voz bobreira, recollida no magnífico DdD, voz documentada no noso idioma xa por Sobreira. É a terra onde se sementan as bóboras ou abóboras, un tipo de cabaceiras (en portugués actual aboboreiras). A hipótese susténtase no feito de ser unha planta rubideira, e xa sabedes como son esas plantas: teñen unha tremenda facilidade para estenderse. Son, xa que logo, un bo termo de comparanza para a axilidade, a capacidade de movemento.
As boboreiras

6ª. Desde carrasquitas a carrasquetas.
Uso local. Indica un tempo indeterminado. Presenta unha estrutura bimembre con dous núcleos nominais, do tipo das seguintes: De Pascuas a Ramos, De Pascuas a san Miguel (ás que podemos sumar a frase castelá De higos a brevas). Unha estrutura paremiolóxica paralela, con marcadores temporais tomados da terra, dos elementos suxeitos aos ciclos da natureza é estoutra: Dende as cereixas aos nabos, ben estamos; dende os nabos ás cereixas, todas son queixas. A frase das carrasquitas e carrasquetas podería aludir á floración dunha planta, como aquela que se chama carrasca de san Xoán (DdD), que florece de xuño a agosto. Cabe outra hipótese, pero xulgámola máis peregrina, se ben carecemos de argumentos para rexeitala de todo. En Murcia consérvase a tradición de tocar as carrasquillas (con canas ocas) no tempo do Nadal, cando se cantan os Reis e se pide o aguinaldo. Nesa autonomía as carrasquetas son instrumentos para o mesmo uso, variantes feitas con ósos. Hai moita distancia entre o levante e o NO., mais se viaxamos a tempos pretéritos de Reconquista, a conexión non é imposible. Afonso X úniríanos, metaforica e realmente falando. Dando por facedeira esta hipótese, a frase comprendería todo o ciclo temporal do Nadal. Con respecto ao sufixo –ito, a súa concorrencia no noso idioma é moi baixa, a súa produtividade case nula, pero existe. Tamén en portugués peninsular. No DdD documentamos unha serie de voces bastante longa: carrapito (tamén temos carrapeta), chiribito, espita (‘cravo’, voz estándar, v.e.), gazapita, furquita (v.e.), furquito (v.e.), garabito (v.e.), mesquita/mezquita (tipo de planta),  mosquito (v.e.), periquito (‘moño’), zarrapito etc.

Ningún comentario:

Publicar un comentario