VISITANDO

VISITANDO

MANUEL MARÍA:  “UNHA VIVENCIA NA CORUÑA”

(Manuel María coa pancarta do correlingua de hai anos, detrás a torre; suxeitando a pancarta -feita por Xulio Cuba e mais os seus alumnos de 4º de ESO daquel curso-  nós, alumnos e profes do Instituto Eusebio da Guarda)

Durante o curso 2002-3, visitou o noso Instituto o autor homenaxeado este ano co Día das Letras Galegas, o poeta e dramaturgo (tamén publicou narrativa...) chairego Manuel María. Daquela, a revista do Instituto chamábase ‘Nós’ e a conferencia de Manuel María, xunto con outras varias, fora publicada nun número especial da revista, grazas ao labor do Equipo de Normalización Lingüística en xeral e grazas á coordinación do profesor Xulio Cuba Orosa en particular.

Como estamos en maio, imos encetar ben o mes: relembremos as  maias ancestrais, algunhas das cales recolleu o rei Afonso X no seu famoso libro dedicado á Virxe; relembremos tamén a María, a quen lle dedicamos moitos cristiáns o mes das flores, e relembremos tamén con gozo o noso egrexio poeta, que naceu na Terra Chá, viviu na de Lemos e mais amou Coruña. Vaiamos, así pois, co texto da conferencia:

 Bos días. Moitas gracias pola vosa asistencia. Moitas gracias por terme convidado a falar neste salón nobre, dos máis fermosos dos centros de ensino de Galicia, onde falou Pérez Ballesteros –un dos primeiros catedráticos que tivo este instituto, que recompilou a nosa poesía popular_ e aquela figura extraordinaria, tamén importante na historia da nosa literatura, morto prematuramente, que foi Xoán Vicente Viqueira. Moitas gracias tamén pola presentación, demasiado xenerosa, que de min fixo Xulio Cuba. Coñécese que me tratou como un amigo; cómpre non facerlle moito caso, porque xa Antonio Machado dicía que ás palabras de amor _neste caso son palabras de afecto_ sempre lles senta ben un pouco de esaxeración; aquí a esaxeración xa se fai hipérbole porque, non en van, estamos nunha cidade que ten un dos faros máis antigos do mundo e dende el pódese ver Irlanda, mar por medio, como a viu Ith, o fillo lendario de Breogán. Gracias tamén por ter contacto con vós, a xuventude. Preocúpame moito que vós recibades o noso idioma. Se nós somos galegos é precisamente polo idioma. No noso idioma está escrita unha das poesías máis importantes do mundo na Idade Media, ten figuras dunha universalidade indiscutible, como Rosalía (e moitos máis), e é onde os galegos de xeracións e xeracións foron tendo contacto, relacionándose entre eles, creando a propia cultura que chegou a nós. Nós somos unicamente os depositarios desta cultura, temos obrigación de coidar esta lingua e de transmitila ás xeracións que veñen. Seriamos realmente moi desleais co país, coa beleza e coa riqueza do mundo, se non ofacemos. Vós é fundamental que tamén a continuedes, para que Galicia viva, para que Galicia teña unha presenza no mundo e non sexa catro provincias máis, domesticadas, dun Estado que incluso nos é bastante alleo.

                Xa volvendo á Coruña, un parente meu, Ramón Fernández Mato, que foi director de El Pueblo Gallego e logo Director Xeral de Seguridade cando a 2ª República, falaba da encristalada cidade da Coruña que o mar bicaba e que os poetas recreaban e amaban, e que ela tamén amaba ao país. A Coruña déixase agarimar por estes ventos tan especiais que, cando se meten na cabeza dalgúns coruñeses, dan personaxes tan sorprendentes como puido ser o pintor Urbano Lugrís. Pese a todo, pese ás aparencias, A Coruña segue amando ao país, aínda que algúns coruñeses lle dean os seus votos a alguén bastante alleo ao país; pero estas son cousas que pasan, e tamén son anécdotas que teñen o significado da diversidade que é a propia vida.

 (O poeta relembra nestas páxinas escenas da súa infancia, algunhas en Riazor; na imaxe a praia de Riazor a principios do s. XX)

                Falando xa da miña experiencia coruñesa, non me lembro da primeira vez que viñen á Coruña. Lembro, iso si, que era moi rapaciño, que chegaba do meu Outeiro de Rei, un concello que linda con Lugo. A miña casa natal está mesmo detrás do Concello. Na xente da miña familia, ata que veu esta democracia, había memoria de que sempre foron alcaldes daquela tribo: primeiro un tío de meu avó, que era o tío Pepe, e logo meu pai, que foi alcalde na ditadura de Primo de Rivera, na República e co “Glorioso Meneo”, como lle chamou Rodolfo Prada á sonada militar de 1936. Isto explícase porque miña avoa na época da ditadura de Primo de Rivera criárase cun tío coengo en Lugo que tiña as súas influencias. Coa República meu pai tiña un curmán, o autor da frase da que vos falei, que foi gobernador de varias provincias españolas e director xeral de seguridade. Logo, o primeiro gobernador civil do franquismo que houbo en Lugo era moi íntimo doutro parente de meu pai, que era médico.

Iso tanto é así que na miña casa celebrábanse as sesións do Concello, moi democraticamente, na cociña. Os concelleiros ían a unha feira que había a 2 Km, a de Rábade, e viña comer a Outeiro. Para iso gardábanse as cacheiras e os lacóns dos doce porcos que se mataban, que era bastante matar. Entón meu pai, despois de comer, pluralizaba; dicía: “Eu coido que debemos acordar...” Non dicía “vou facer isto” ou “vou acordar isto”, senón que, moi democraticamente pluralizaba: “Debemos facer...” Os concelleiros dicían: “Si, señor”. Había un deles que era o que traía as muchachas de servizo para a casa; outro que lle levaba á miña nai os plantíos para a horta, as fabas subideiras, a nabiña para a semente dos nabos etc.; logo viña o secretario do Concello: labraba a acta correspondente, dábaselle café, copa de augardente e faria, supoño que da Coruña.

 (A coruñesa Praza de Pontevedra noutrora)

Pois ben, con estes antecedentes traíanme aos baños á Coruña, cousa que para maior parte da xente, cando eu era rapaz, non era posible. Viña a mai de meu pai tamén, miña avoa, que tomaba baños na Casa da Saúde, que estaba en fronte da praia de Riazor e á que se accedía pola rúa Rubine. Lembro que miña avoa usaba un bañador incluso para tomar baños quentes: cubríalle toda a parte dos brazos ata a barriga e tiña tamén unhas perneiras cunhas saias que pudorosamente lle chegaban ao medio da perna. Con ese bañador meus irmáns e mais eu tempos xogado de rapaces.

 (Riazor en tempos)

Entón eu, que xa andara polo rio Miño (son miñoto de nación), ao vir ao mar a realidade é que me asustei un pouco. Eu botei contas –e nas mesmas sigo- de que o mar era moi grande, que un era moi pequeno e que, polo tanto, había moita desproporción e non era conveniente darlle moitas confianzas. Total, que cando me intentaban meter no mar, eu fugábame: metíame detrás dunhas penas que están en fronte ás Escravas, que daquela era o campo de fútbol, e logo xa, cando vía que era hora de xantar –viviamos aquí en Francisco Mariño-, íame achegando. Así dous días, ata que o terceiro, ao fugarme, nunhas casetas que había para espirse e vestirse, atopei dous brazos, que cada un me apañaba polo seu lado: eran o padriño de miña mai e unha prima miña, que me agarraron e me meteron no mar. Así foi o meu bautismo de mar, pero a miña prima coido que morreu coa marca dunha dentada que lle metín nun brazo para desprenderme, pois foi gorda (Risas).

A miña segunda lembranza coruñesa é no Relleno, os Xardíns de Méndez Núñez, que se chamaban e se chaman o Recheo. Miña mai levábame sempre pola tarde a pasear por alí. Realmente levábame por toda A Coruña, subín á Torre de Hércules, fun ao monte de santa Margarida; lembro moi ben o Campo da Leña, no que entón había un mercado, e aínda lembro a capela de san Roque, todo aquilo aberto fronte ao cuartel de Atocha, onde logo fixeron vivendas para militares e crearon así dous espazos. Lembro aquela Coruña que remataba no monte de santa Margarida e nos Catro Camiños, onde me levaba miña nai á fábrica de cervexa, cousa que eu nunca bebín. Todas esta península, de aquí da Torre, o barrio de Monte Alto, non estaba habitada. O edificio máis alto da Coruña era o Banco Pastor, que era a grande admiración para aquela Coruña das galerías que eu vir ir transformando, transformación que se fixo sobre todo a partir dos anos cincuenta e que me parece un desastre. O arco que vai dende Riazor á península da Torre, se se fixese unha construción harmónica, sería espectacular, algo comparable á Concha de San Sebastián ou á baía de Nápoles, que ten fama de ser unha das máis fermosas do mundo e que coñezo. Tamén me parece abominable como vai aumentando o Relleno. De seguir así vaise chegar a Santa Cruz andando ou en bicicleta. Lembro que Álvaro Cunqueiro dicía moitas veces ao falar de Xosé María Castroviejo –que tiña bastante sede- que se o Atlántico fose viño tinto e Pepito Castroviejo seguise en Tirán, xa se podía ir a América en automóbil. Pero aquí non é porque beban o mar; é porque están machacando esta cidade que se está alonxando do seu mar.

 (San Roque en 1942)

A Coruña é unha cidade por gradacións. Antes o primeiro que se vía, que o presidía todo, era a Torre de Hércules, que agora xa me contarás, non? A Cidade Vella, moi harmónica, moi recuperable, é unha marabilla. Logo a parte da Mariña, das galerías e da Rúa Real, aínda menos mal. A cidade veu avanzar cara a rúa de Xoana de Vega: era preciosísimo todo iso e machacárono. Eu lembro a praza de Pontevedra: paréceme unha barbaridade tremenda como se machacou a rúa de Xoana de Vega, que tiña unhas vellas galerías, edificios nobres, a igrexa dos xesuítas etc. Falando do urbanismo da Coruña, eu teño un amigo coruñés que estivo en Suíza e contoume que nos libros que estudan os estudantes de Arquitectura en Suíza hai fotografías da Coruña como exemplo de urbanismo que non se debe facer, o que me parece bastante significativo.

Como dicía, miña nai levábame a pasear ao Recheo, pola tarde, cunha amiga luguesa que tiña ao seu cargo un sobriño moito máis grande ca min. A min chamábame tremendamente a atención a estatua que Francisco Asorey ergueu en honra de Curros. Eu andaba dando voltas ao redor daquel monumento, vía cousas que chamaban poderosamente a miña atención, que me eran moi familiares: un xugo, unha fouce e, do outro lado do monumento, mesmo unhas redes, que non eran exactamente iguais ás redes que se usaban no Miño. Coa miña pinta de neno aldeán de Outeiro de Rei, de pantalón curto pola media perna, estaría coa miña merenda ollando coa boca aberta (que é a mellor maneira de aprender); entón uns nenos finos da Coruña que andaban correndo ao redor da estatua comezaron a tirarme auga. Eu, como son galego e algo desconfiado, e ademais os da Terra Chá somos lentos (o movemento que nos dá a terra), fun agardando e ao primeiro que agarrei metino de cabeza no tanque. Caeume unha nube de rapaces enriba, aquilo foi tremendo, que acudiu a valerme o sobriño da amiga de miña nai, que se chamaba Pumariño e logo foi árbitro de fútbol.

Despois viñeron os anos da guerra civil e perdín un certo contacto cao Coruña porque nos veráns ía ás Rías Baixas, á casa duns parentes. Polos anos 50 empecei a volver á Coruña; Uxío Novoneyra, que era da miña quinta e fomos sempre moi amigos, andaba comigo no verán. Todos os anos había unhas actividades aquí, as do ACI (Asociación Cultural Iberoamericana), algo así como unha sucursal dependente do Instituto de Cultura Hispánica. Un dos que levaba todo aquilo era o poeta Miguel González Garcés, que foi a través del como viñemos á Coruña a partir do ano 50, seguidamente, Novoneyra e mais eu. Cómpre dicir que González Garcés, quer era castelanfalante en principio, de familia non galega, a través da nosa lírica, xa moi cedo, no ano 63, decidiuse por escribir en galego e así seguiu ata a morte. González Garcés na Coruña, seguindo unha tradición da que supoño xa vos falou Ferrín, abriu un foro a toda a xente que estaba escribindo en galego naqueles anos tan difíciles: por alí pasou don Ramón Otero Pedrayo, Álvaro Cunqueiro, Aquilino Iglesia Alvariño, Domingo García-Sabell e os que eramos entón novísimos, como é o caso de Novoneyra, o meu propio e Avilés de Taramancos, que andaba pola Coruña con Urbano Lugrís podemos dicir que aprendendo a vivir, abrindo os ollos á poesía e á sorpresa que lle traía cada día aquela vida poética.

A Coruña tivera unha gran tradición cultural. Foi aquí onde se fundou a Biblioteca Gallega, a primeira editorial que publica en galego dun xeito sistemático, xa no século XIX, dirixida e propiedade de don Andrés Martínez Salazar, un astorgano que se galeguizou, que foi presidente da Academia, cronista da cidade e que deixou unha obra inmensa, non só literaria, senón que, ademais da multitude de escritos que fixo e publicou, tivo tamén dezanove fillos, cousa que non é moi corrente.

(Aquí o deixamos hoxe, seguiremos a semana que vén).