VISITANDO MADRID
O PARQUE DO RETIRO
 |
(Palacio de El Buen Retiro, lenzo de Jusepe Leonardo) |
Traballou unha semana o noso fillo en Madrid e alá fomos para
aproveitar todo o tempo posible cos netiños. Quedábanos o parque do Retiro á
carreiriña dun can (a frase é algo ambigua, pode expresar tanto un par de
centos de metros coma de quilómetros: aquí queremos significar moi curtiña
distancia) e tivemos tempo de exploralo demoradamente. Sorprendeunos
gratamente. Atopamos recantos deliciosos. Interesámonos pola vella
microtoponimia, quer dicir, antes de que o conde duque de Olivares pensase en
facer aí a grande obra (pazo, xardíns, estanques, estruturas propias de festas
e boatos barrocos) para sorprender o xove Felipe IV, que terreos había e que
nomes tiñan? Esa é a cuestión que nos tivo ocupados un par de días en horas de
asueto…
 |
(Detalle dos actuais xardíns do Retiro. Foto de Charo Soto) |
Atopamos a bibliografía axeitada (https://institutoestudiosmadrileños.es/wp-content/uploads/2020/07/El-Retiro-completo-con-cubiertas.pdf) e puidemos averiguar varias cousas
interesantes.
Tenía el Real Sitio su
entrada principal frente a la Carrera de San Jerónimo. Hasta las reformas del
Paseo del Prado por Carlos III, había que salvar áspera cuesta y atravesar el
arroyo Abroñigal.
El palacio estaba formado por un cuadrilátero con cuatro torres, una en cada
esquina. Las cuatro alas ocuparían el espacio existente entre los edificios
actuales del Museo del Ejército y de la Academia de la Lengua. Completaban el
Real Sitio, además del Cuarto Viejo y sus dependencias, veinte edificios de
nueva planta, cinco plazas, seis estanques riachuelos y diversos elementos ornamentales
como fuentes y estatuas (p. 364, EL BARRIO DE LOS JERÓNIMOS, conferencia impartida por Rufo
Gamazo Rico).
 |
(Ruínas da capela de San Isidro. Foto de Charo Soto) |
Hai mapas interesantes que nos ilustran sobre como era o
Retiro no século XVII. Non nos resistimos a facer fincapé no do pintor
bilbilitano Jusepe Leonardo:
“Este é o documento
gráfico máis importante do Palacio do Bo Retiro e xardíns, inaugurados en 1634
por Felipe IV. O conxunto pacego foi construído por Alonso Carbonel, seguindo
os deseños de Giovanni Battista Crescenzi.
O núcleo para celebración de festexos é o gran edificio cadrado con torres
lousadas nos ángulos, cun patio central, ou Praza Principal, lindante coa
igrexa gótica de San Xerome. Este patio está precedido por outros tres máis
pequenos: o esquerdo é o Patio do Emperador, por acoller o grupo escultórico de
Carlos V y el Furor de Leone Leoni; o central, o Patio de la Leonera, cunha construción
semicircular para as feras e o dereito, o Patio
de Oficios. Tras a á leste da Praza Principal pódese ver o Casón
ou Salón de Baile, aínda sen cubrir e, á súa esquerda, o segundo gran patio ou
Praza Grande, en cuxo interior da á norte se situaba o famoso Salón de Reinos,
único vestixio do palacio, xunto o Casón, que se conserva actualmente.
Tras o complexo pacego esténdese unha impresionante rede de
xardíns, na que se incluían estanques e ermidas de idéntica tipoloxía
arquitectónica ca o palacio e cuxa distribución é de orixe hispánica. Neste
conxunto destaca o xardín oitavado,
en cuxo eixe central dereito se sitúa a ermida de San Paulo, mentres que no seu
ángulo superior dereito está a paxareira de ferro coñecida como o galiñeiro e no esquerdo, o estanque
oitavado. Á súa esquerda, albíscanse as ermidas de San Xerome e de San Bruno,
coas súas torres de lousa e máis á esquerda, a de Santa María Magdalena. No
outro extremo e máis ao fondo, érguese a de San Antonio de Padua ou dos
Portugueses, todas elas rematadas entre 1635 e 1636. Tras a ermida de San Bruno
vemos o estanque grande, aínda sen as torreciñas angulares, que foron
encargadas en 1638, data que permite encadrar o lenzo”.
 |
(Foto de Charo Soto) |
Sen pretender espallarnos moito podemos dicir que en liñas
xerais a extensión e morfoloxía deste conxunto (pazos, capelas, estanques e
xardíns) cambiaron moito ao longo dos séculos. Hogano ocupa menos espazo ca
antano. Outra observación de tipo xeral é a que nos fai ver que cada século,
cada rei ou Casa Real, foi dalgunha maneira deixando a súa pegada. Por exemplo,
un rei ilustrado como Carlos III fixo
que se construíran edificacións con fins científicos.
Tampouco debemos esquecer a barbarie da ocupación francesa;
sirva como mostra da “polifacecia” humana, dunha man eran progresistas, de
ideas avanzadas, doutra eran destrutivos
e rapinaban como piratas insaciables.
 |
(Azulexos marabillosos. A influencia árabe en Madrid percíbese tamén nas tellas, a chamada "tella árabe" adorna moitos tellados da cidade cuxo nome xa coñecían ben os árabes. Foto de Charo Soto) |
Nesa busca e procura de microtopónimos anteriores á
construción do Retiro, guidados polas palabras de Mª Pilar González Yanci,
topámonos con que maiormente eran prados, leiras e algunha casa de labor o que
había… Principalmente prados pertencentes aos conventos dos Agustinos
Recoletos, dos Jerónimos e Atocha.
 |
(A Casita del Pescador. Foto de Charo Soto) |
Los propios conventos, huertas, algunas
ermitas, unos cuarteles, la torrecilla de las músicas y la puerta vieja de
Alcalá ocupaban la zona este de Madrid, donde se levantará el Real Sitio del
Buen Retiro.
Sabemos o nome dalgunha horta, por exemplo a huerta
de San Felipe (logo de la Veterinaria).
Seguimos lendo:
y otra huerta muy grande hasta la subida de la calle de Alcalá y al
otro lado el paseo y los jardines del conde de Baños, del Almirante y de Juan
Fernández, el Regidor. La puerta de Alcalá, de 1599, formada por dos mezquinas
torrecillas, según la información de Mesonero, estaba entre las huertas del prado
de Recoletos y otra situada enfrente, en el lugar donde andando el tiempo se levantaría
el palacio de San Juan. Después se encontraba el cuartel de Artillería, con un
paseo a su frente llamado «carrera de los canasteros» y una pequeña ermita, que
podía ser la antigua de San Juan. El resto eran tierras y casas de labor (lo
que luego sería el real Sitio del Retiro) atravesadas por el camino de
Valnegral o del Abroñigal y terminando hacia el sur con el monasterio y cuarto
real de San Jerónimo, con
su espléndida huerta, el altillo y ermita de San Blas y el convento, iglesia y
huerta de Atocha.
Siguiendo el Prado de los Agustinos Recoletos estaba el Prado de San Jerónimo, con
dobles filas de árboles, fuentes, la torrecilla para las músicas, las huertas y
barrancos a la izquierda. A la derecha, los jardines y la huerta del duque de
Lerma y el convento de los Trinitarios de Jesús, fundado en 1606. El prado
continuaba hacia la salida del camino de Vallecas con dos filas de árboles y el
hospital antiguo. Al final del paseo estaba el convento de Atocha .
 |
(Museo do Exército. Aí estivo o chamado "Salón do Reino", valioso vestixio do antigo complexo pacego do Retiro) |
Con mil amores continuariamos falando destes refrescantes
xardíns no corazón da península, se non temésemos cansar. Deixádeme só que
aluda ás estatuas minimamente. Hai unha dedicada a Cuba na que colaborou
Francisco Asorey, el esculpiu a Colón en mármore. Non é a única vez que usa ese
material albo e nobre vindo de Italia, mármore de Carrara. A peza marmórea
causou sensación no seu día:
Colón gallego! No
faltaba más!. Son cincuenta y tantas mil pesetas que le vienen de perlas al
artista. […] tuvo el hombre que gastar un pico en adquirir el material distante
y en eltransporte dificilísimo. Un gigante bloque de mármol como este que ahora
labra Asorey, no había entrado en Santiago, ni en los días fastuosos de
Gelmirez, de Fonseca, ni de Rajoy.
(Alejandro Barreiro na Voz
de Galicia, 30-10-1930)
A escultura de Cristovo
Colón está situada no lado sur do monumento. O artista cambadés esculpiu o
ilustre descubridor coma unha persoa forte e coa ollada firme no horizonte;
senta diante dunha coroa de loureiro mentres suxeita fortemente a bóla do mundo.
 |
(Cristovo Colón. Monumento a Cuba. Foto tirada de Internet) |