Bernardino Graña: O mar na poesía galega
 |
| (Todas as imaxes están tiradas do libro publicado no ano 2003 polo equipo de Normalización Lingüística do noso Instituto, nunha edición coordinada polo profesor Xulio Cuba. Esta foto, en concreto, é da autoría de Xurxo Lobato) |
(Introdución: Co gallo do pasamento do poeta Bernardino Graña –que a terra lle sexa leve!- traémosvos o texto dunha súa conferencia impartida no noso Instituto durante o curso 2002-2003. Foran nove as conferencias pronunciadas nese tempo, conferencias que logo se publicaron nun libro titulado Nós. Presencia da Coruña. A publicación, sen ánimo de lucro, correu a cargo do Equipo de Normalización Lingüística do Instituto Eusebio da Guarda, cuxo xefe –e coordinador da edición- era o profesor Xulio Cuba Orosa)
“Queridos amigos todos, directivos e profesores da institución do Eusebio da Guarda, querido compañeiro e profesor Xulio Cuba, queridos alumnos, é para min unha alegría grande, e unha responsabilidade grande tamén, falarvos despois desta presentación tan encomiástica e esaxerada pola calor do entusiasmo que sempre ten o voso profesor pola literatura e polos poetas.
Non me considero nada máis que un loitador, un traballador máis das letras. E un afortunado tamén, en varios sentidos. En primeiro lugar, por estar aquí hoxe (non é a primeira vez que falo e recito neste precioso salón do Eusebio da Guarda). Pero, por outra parte, considérome en moilos aspectos afortunado por poder estar en Galicia, e ser galego, e ter público galego, tanto pola lectura como pola escoita, pola audiencia de hoxe. E afortunado por moitísimas cousas que sería longo detallar, que terei que detallar nalgún libro ou libros, se é que aínda me dá tempo a facelos. Cumprín nestes días setenta anos, pero a verdade é, penso eu, que me quedan moitas cousas que contar, e a maior parte delas non son desgraciadas (porque estas se esquecen, por sorte, tratamos de esq uecelas para seguir adiante), senón que son positivas. Hoxe é positivo estar san (despois dun catarro que pasei estes días, despois dunha viaxe un pouco dura a Barcelona). E poder volver a falar en público, pois para min é outra das venturas; e falar do mar e da poesía, ¿que mellor cousa?; e falarlle á xente nova, ¿que mellor cousa?, rodeado de xente preparada, ben formada, agradable como a que teño aquí acarón.
A poesía galega é unha mostra máis das múltiples riquezas de Galicia. Porque sabedes que Galicia é un país riquísimo, con xente pobre, sobre todo pobre aquí, con pouca formación para saber explotar as minas, as vetas marabillosas que posuímos. Galicia ten poetas extraordinarios desde o século XII e XIII, e referencias preciosas ao mar, que non imos detallar agora porque están nos libros. Máis ben veño a citar de pasada algúns nomes e, modestia á parte, citarme a min mesmo.
(llla de San Simón)
Non debemos esquecer ao Mendinho, que se chama así, nada máis que Mendinho. ¡Que nome tan humilde! Probablemente pode significar un mendigo ou un Mendo, que era un nome (de aí o ape- lido Méndez), e admitiría que se lle chamase así, con ese nome ou alcume. En Galicia somos coñecidos polos nomes propios e apelidos, pero tamén polos alcumes. Eu en Cangas son Bernardino ou Dinito, o fillo de don Bernardino ou da Sola, porque unha avoa miña tecía e cataltaba redes, tiña catro fillos, entre eles o meu pai, e que- dou viúva do seu marido mariñeiro. Eu son o Dino, neto da Sola. Os alcumes, digo, son importantes, e Mendiño pode ser un alcume, pero é un dos máis grandes poetas da literatura universal, e cun só poema. Porque nos Cancioneiros os copistas tiveron máis coidado de recoller os versos dos reis e dos fidalgos, da xente nobre (non ter fidalguía, non ter sangue azul, influía na valoración crítica, poética). Mendiño figura cun só poema, pero, amigos, ¡que poema! Xa o sabedes:
Sedíam' eu na ermida de San Simón,
cercáronme ias ondas que grandes son,
eu atendend' o meu amigo...
Un poema extraordinario, onde vai medrando o mar, vai subindo a marea, ou a maré como din en Cangas, e a moza que agarda ao amigo vai sentindo que o mar cada vez é máis alto, máis amedrentador, e ela vai morrer fermosa no mar maior. ¡Que poemazo ese poemiña! Expresa non só o mar que vai medrando cando vén a noite, senón a anguria humana de estar só. O mar era testemuña nas cantigas de amigo, era confidente. A moza namorada procuraba expresar o seu namoramento a unha amiga, a unha irmá, a súa nai e, ás veces, se non tiña a quen contarllo, contáballo ao mar.
Eu quero que agora mesmo repasedes os conceptos que tedes da vida na idade media, a través da literatura que se vos inculcou. A min polo menos, no bacharelato, inculcáranme que a idade media era unha idade escura entre o clasicismo e o renacemento, unha idade ruín en que a vida era tamén ruín, un val de bágoas. Só había a esperanza de que nos levase un anxo ou a Virxe para o ceo e nos dera outro vivir mellor. A vida nesta terra era horrible, un choro continuo, moita miseria. Inculcáronme iso. Probablemente vós tamén teñades unha idea así a través da literatura castelá, pero se ledes a nosa literatura galega medieval ídesvos atopar con que se enfoca a vida e o mar non sempre como algo escuro, terrible ou ameazador, senón tamén como confidente ou amigo, e como base incluso de goce, de disfrute, de deleite e de pracer.
Martín Códax, xogral da ría de Vigo, contemporáneo máis ou menos de Mendinho, ten varios poemas nos que o maré confidente e un lugar onde se vai gozar. A namorada fala con esperanza positiva do seu amigo:
e bañarnos hemos nas ondas.
 |
(Debuxo de Urbano Lugrís)
O mar está aí e admite un contacto pracenteiro: bañarse (¡que delicia!) nas ondas (¡aínda mellor,se hai ondas!). Iso é algo que está agardando unha lectura sempre. Convídovos a que leades varias veces os versos de Martín Códax de Vigo e vexades como ese mar maior, alto mar ou mar levado (mar bravo), en certos momentos se converte nun mar amigo, un mar de pracer.
(Ermida de Nosa Señora da Lanzada. Sanxenxo, Pontevedra).
Outro poeta da ría de Vigo é Johán de Cangas, de Cangas do Morrazo probablemente. Sabemos que en Galicia hai varios Cangas, pero este debe ser de alí porque toda a zona era emporio poético e porque, ademais, nas tres cantigas que del conservamos fala insistentemente dunha romaría que hai no concello de Cangas, a de San Mamede, popularmente tamén coñecida como de Sanamedio. Nun deses poemas Johán de Cangas pon en boca dunha muller a ansia de amor dicindo que espera ir á romaría e alí encontrar ao seu amigo e, cando o encontre, falar con el na beira do mar:
meu amigo con que quixera falar,
a mui gran sabor, nas ribeiras do mar.
Todo iso que dicíamos antes: un pracer, deleite, o mar como lugar axeitadísimo para o amor. Non o mar do poeta castelán Jorge Manrique: Nuestras vidas son los ríos que van a dar en la mar que es el morir. Non ese mar de morrer, non ese mar que impón terror. Todo o contrario: mar amigo, mar pracer, mar confidente.
¡Que ben leu a Martín Códax unha gran poeta, duns oitenta anos, que conserva a súa fermosura de corpo e de alma, Luz Pozo Garza! Ten varios poemas inspirados en Martín Códax. Xa no seu libro primeirizo, Opaxaro na boca, e en Concerto de outono, ten esas referencias a Martín Códax e a outros poetas medievais corno Nuno Fernández Torneol , que di:
tódalas aves do mundo de amor dicían
leda m' and' eu
(Luz Pozo Garza)
Alegre ando eu. É un rnedievo moi diferente do castelán; non é un val de bágoas, ten a cara alegre. Tamén o recolle Luz Pozo nun poema que se titula "En Vigo, no sagrado":
En Vigo no sagrado navegar da badía
as ondas non me furten o amor en Vigo
navegar mar maior no segredo tería
que chorar na friaxe da ausencia polo amigo. [. ..]
Este é un dos poemas da nosa admirada poeta que naceu en Ribadeo no 1922, estudiou Música (a musicalidade nótase na súa poesía), Maxisterio, Filosofia e Letras. Hoxe é catedrálica xubilada de Literatura e académica na Real Academia Galega.
Álvaro Cunqueiro ten un sentimento do mar parecido, con fantasía, con sereas, con dozura. Hai uns versos do rei poeta Don Dinís de Portugal onde o refrán ou estribillo é:
alba é vai liero.
Arnence, xa é a alba, vai lixeiro. Cunqueiro rouba poeti- carnente, porque en literatura está permitido o roubo, incluso acompañado de certo 'asasinato', pero sempre que se lle dea unha nova vida ao roubado. Os xornalistas que non saben moito de literatura ás veces sacan a relucir, crendo facer sensacionalismo, que tal poeta ou novelista roubou a tal outro. Iso é totalmente normal e sempre se fixo dende que existe literatura, e é totalmente recomendable ler atentamente e ter un mestre a quen roubar, a quen querer superar incluso, facelo esquecer. O gran novelista Horacio Quiroga ten un decálogo do perfecto escritor no que di como primeiro mandamento: Ter un mestre e non avergoñarse de telo. Hai que ler, hai que reler e hai que reescribir o que se atopou escrito, escribilo doutra maneira. Hai tantísimas obras que son reescrituras ou, utilizando unha palabra vulgar, refrito, que non ten que soar mal facer iso. E Cunqueiro roubou moitísimo da literatura galega medieval; nun dos poemas do libro Cantiga nova que se chama ribeira (de novo a relación coa ribeira do mar) di:
Ven e verás como soñan na mar
os laranxas e as illas, si a serea cantar.
Alba é, vai liero!
Unha das grandes sortes que eu tiven na miña vida (empecei falando diso) foi ser amigo de Álvaro Cunqueiro e de 'Xosé María Castroviejo. Andaban xuntos os dous moitas veces. Nunha ocasión tiven a enorme fortuna de estar canda eles en Cangas do Morrazo, a tomar tazas e subir cara a Tirán á noitiña. En Tirán aínda está alí a casa de Xosé María Castroviejo. A min influíron- me moitísimo este par de escritores. O meu tipo de pel determinou que a min me caía ben non afeitarme e deixarme barba, empecei a deixar barba e entón en Cangas empezaron a chamarme Castronuevo. A miña nai non lle gustaba pero a min sentábame bastante ben, incluso non me ardía tanto a pel ao afeitarme. Lin con moita atención a Cunqueiro e a Castroviejo. Os dous están mortos pero eu síntoos como amigos e moi cercanos. Dáse o caso de que hoxendía teño casa propia no camiño que popularmente se chama Camiño do Cuco, que une Cangas con Moaña, na zona de Tirán, que é a primeira parroquia de Moaña e, como digo, onde está Castroviejo; e a avenida que é o meu enderezo hoxeendía ten o nome de José María Castroviejo. Así que
Ilustracións de Luís Seoane para Mar ao norde e Cantiga Nova que se chama riveira de Álvaro Cunqueiro.
Castronuevo vive en Xosé Mª Castroviejo. Entre os poemas que escribiu Xosé Mª Castroviejo hai un que se titula "Mar do Gran Sol". El foi ao Gran Sol nun barco de pesca de Cangas. Tivo esa gallardía, ese detalle tan valente, tan nobre, tan de cordialidade, de humanismo, de convivir cos mariñeiros de Cangas. Fixo versos a bordo dese barco, e prosas tamén. Ten varios libros nos que saen personaxes de Cangas cos seus alcumes. Ten un "Romance do mar en Balea" que para min é entrañable por varios motivos, porque Balea é unha parte de Cangas a pouca distancia do
centro, unha zona de mariñeiros, e alí era mariñeiro o meu querido tío Emilio, do que aprendín moitísimo. O vocabulario que eu uso en Profecía do mar e noutros libros débollo fundamentalmente ao tío Emilio; o que sei do mar, das ondas, das gaivotas, dos corvos de mar, dos mascatos, das estrelas ... , débollo ao meu tío Emilio. Era un mariñeiro de Balea, como este que aparece no poema de Castroviejo do seu libro Tempo de outono e outros poemas:
Mar antigo de Balea
berra cantares de bronce
que deixan un sabor forte,
gris, atlántico e salobre.
Barca mariñeira
entra de arribada,
airosa a proa,
o patrón moi vello,
a vela mollada
(Ternura de porto
vendima de bágoas). [. ..]
(Aplausos). Ben, Xosé Mª Castroviejo roubou poeticamente. ¿En quen? En Manuel Antonio, con todos os respeclos. Hai poemas que se ve claramente que son á maneira de Manuel Anlonio, e calquera lector intelixente o sabe e non pasa nada, ao contrario.
... alguén que chora dentro de min
por aquel outro eu
que se vai no veleiro
pra sempre
coma un morto
co peso eterno de tódolos adeuses.
¡Que impresionante esta despedida de ver un barco que marcha co peso eterno de todos os adeuses! Este libro titúlase De catro a catro, porque eran os turnos de garda, de noite: se eran tres a facer a garda, por exemplo, a un podíalle tocar ás 4 da tarde ata as 8 do anoitecer e despois tocarlle ás 4 da mañá, podía ser que tivese que esperar catro horas a facer o turno, a quenda. Hai un poema impresionante neste libro que se titula "SÓS":
Fomos ficando sos
o Mar o barco e mais nós
Roubáronnos o Sol
O paquebote esmaltado
que cosía con liñas de fume
áxiles cadros sin marco [. ..]
Quérovos comunicar hoxe que aquí na Coruña naceu e morreu o poeta Miguel González Garcés, arquiveiro, bibliotecario, autor de varios fermosos libros, moi esquecido. Na escolma de poesía galega, O mar na poesía galega, de Maximino Cacheiro, figura un poema inédito de Garcés, longo, precioso, "Poema ao meu mar":
Quixera, eu ben quixera que tivese o meu verso
a sombra suave do ceo borrallento
no mare,
a verde clara luz do piñeiral solemne,
a claridade maina dos fieitos nas ribeiras do Mero.[. ..]
É un canto precioso. Convídovos a que o procuredes na escolma de Maximino Cacheiro publicada por Ediciós do Castro en 1985.
Paso rapidamente a un detalle que tampouco é moi tratado. Volvendo ao medievo, non esquezamos que na literatura galega medieval temos a Afonso X o Sabio, rei de Castela. É o autor das Cantigas de Santa María, unhas 427 composicións de milagres (narracións en verso), loores ou louvores, festas de Santa María e unha sección de poemas prólogo ou presentación de si mesmo e do libro. Nas cantigas de milagres está o mar en varias delas. Eu teño traducido ao galego moderno unha recadádiva de 50 poemas das Cantigas de Santa María. Ai inclúese un "Milagre de a muller preñe na preamar de San Michel", dunha muller que dá a luz dentro do mar protexida polo manto da Virxe. Non dá tempo a que o leamos agora, como tampouco estoutro de "O mariñeiro que inchou", un relato entre dramático e cómico, con humor tráxico, dun mariñeiro que vía moita xente que acudía a unha praia para ver unha balea varada. El ríase, pois estaba farto de ver baleas, e dicíalles:
-¿Por que en vez de ir ver a balea non vides ao bar a cantar?
Vía despois que se metían na igrexa para dar gracias e adorar á Virxe. Entón el bebendo a cachón, inchou como un baleato. Ao final invoca a Santa María, desínflase, sálvase e di bieita amén. Eu tamén digo amén a esta parte. (Aplausos).
Ben, voume poñer aquí, equidistante, como se estivésemos no medio do mar. (Bernardino disponse a recitar os seus propios poemas e trasládase ao medio do público. Recita de memoria, primeiro nun ton baixo, vai deixando ao público abraiado; o poema, extenso, remata en éxtase):
[...] Un mar pra andarperdido e achar o tino
como noite continua ou pesadelo
onde o corpo ten de ir espido, inxelo.
Principio efin das cousas, mar divino.
(Aplausos). A motivación profunda, principal, do meu libro Profecía do mar é política, recoñecer a débeda que lle teño ao mar. O mar é base da economía da xente da costa, e do interior tamén. ¡Que sería das nosas xentes do interior sen o polbo á feira! ¿Onde iriamos sen as festas e romarías, todas cunha data concreta? Porque no interior comer polbo é totalmente necesario despois de comer tanto porco durante o inverno, todos os días, incluso os domingos. O domingo non se descansa, que é o día do cocido. (Risas).
No seu poema, González Garcés repite varias veces "Galicia é toda mar". O mar penetra en Galicia. Temos 1.660 quilómetros de litoral, dende o Eo ata o Miño. Temos illas, temos penínsulas, que parecen mesmo aquelas de San Barandán ou San Borondón, que aparecen e desaparecen. San Amaro din que estivo nunha desas illas marabillosas e cando volveu xunto dos seus paisanos pasaran trescentos anos. Como naquel conto que conta en galego Afonso X, de Ero de Armenteira, o frade que quere que a Virxe lle conceda ver un pouquiño do alén, do máis alá. Despois de escoilar encantado un paxariño (unha paxariña, di exactamente)
nas aforas do convento, volve. "Deben ser horas de comer", pensou. Pero viu todo moi cambiado, os muros, as árbores moi diferentes ... E os frades preguntáronlle:
-¿Quen é vostede?
-Eu son Ero, un frade deste convento.
E logo comprenderon que pasaran tamén máis de trescentos anos. ¡O tempo! Vós, tranquilos: se estades contentos, non pasa nada, non me pasarei trescentos anos, non.
A miña solidariedade cos mariñeiros non é unha impostura. Eu aprendín a remar, aprendín a pescar, aprendín os nomes das cousas do mar do meu tío Emilio, irmán carnal de meu pai.
(Ero de Armenteira nun gravado de Luís Seoane, lmágenes de Galicia (1979))
ODA AOS MARIÑEIROS DE GANGAS
Polo escuro do mar que vos contruba
aínda hai peixes de lus nos seus abrigos,
mariñeiros de Gangas, meus amigos,
meus irmáns de salitre e sol e chuva [ ..]
(Aplausos). XULIO CUBA.- O tempo vaise cumprindo, concéntrase ou expándese. Mesmo hai científicos que din que non existe o tempo. Hoxe non sabemos cando vai rematar este tempo con Bernardino Graña, ou agardamos que nunca remate. Temos ardentías por todos os lados e Bernardino vainos recitar "O gato da tasca mariñeira", un dos seus poemas máis celebrados. Hoxe explicounos que familiarmente ten moito que ver el con tascas porque se criou nunha tenda taberna. Atendede a este poema ben simpático, que tendes hoxe o luxo de oílo na propia voz do seu autor.
O GATO DA TASCA MARIÑEIRA
Aquí non hai silencio porque hai homes
falan os homes falan
aquí non pasa o vento esa pantasma
os homes falan falan
e fórmase outro vento outro rebumbio
unha pantasma feita deste fume
este jfumar sen tino estas palabras
e pasa un suave gato que é da casa [ ..]
DESCORDO AOS NOSOS POETAS
Cantares novos de amigo,
Pedro Amigo de Sevilla,
no teu Betanzos con viño,
quixera agora aprender.
Galos poetas, cantade,
Xoán de Requeixo, Mendiño,
El Rei don Denís en Coímbra.
Pero da Ponte, Meogo,
Martín Códax, mar de Vigo,
Paio Gómez, flor de brío,
meu irmán pontevedrés.[ ..]
E xa para rematar, o meu querido compañeiro de xeración Antón Avilés de Taramancos é autor de fermosísimos versos ao mar. Marchou para América, a Colombia, e alí viviu do que puido, de cantidade de ofícios, é toda unha historia. Se en vez de ser de preto de Noia, fose de Manhattan, habería unha película da súa yjda. Fixo de todo, foi vendedor de cabezas reducidas dos xíbaros, domador de cabalos, criado dunha embaixada, masaxista, vendedor de libros, de herbas, de todo, e taberneiro. A min ensinourne incluso a beber, o tipo de copa que había que usar para cada tipo de viño. Soamente un detalle, impresionante para min, memoria entrañable e terrible, para que poidades ver o que podo sentir por Antón Avilés de Taramancos. Marzo de 1992, noticias de Miguel Anxo Fernán Vello:
-Bernardino, Antón Avilés está moi mal, está no hospital.
Eu non podía ir, o meu fillo quería nacer. Naceu o 13 de marzo. Por fin, polo 15 ou 16, en canto puiden, fun ao Hospital da Coruña. E vin a Antón Avilés de Taramancos, moi mal. El díxome:
-¿Naceu o teu fillo, que tanto esperabamos? Eu tamén o esperaba.
Foi terrible que el non puidese velo sequera. Marchei e aos poucos días morreu. El viviu sobre as ondas, tivo parentes mariñeiros, andou de pequeno a xogar nas barcas, viviu o mar intensamente e, ademais, chamouse e considerouse a si mesmo o Ulises, que andou polo mar perdido, ata que volveu e morreu.
NA OUTRA BANDA DO MAR
Na outra banda do mar constrúen o navío:
o martelar dos calafates resoa na mañá, e non saben
que están a construír a torre de cristal da miña infancia. [...]
X. C.- Para rematar, Bernardino vai ler outro poema de Antón Avilés de Taramancos, moi breve, e con isto dámosvos a todos moitas gracias, unha vez máis, pola vosa presencia.
BERNARDINO GRAÑA.- Aproveito tamén para dicir que eu tamén agradezo a vosa atención.
Miña patria:
Eu son o teu soldado máis forte
a túa lingua é a miña espada
e cando debullo unha canción
cando florece unha palabra
canta en min o labrego cavador
o emigrante e o poeta
o mariñeiro
o home que amasa o pan e moxe o leite.
¡Non son un home: son un pobo e ninguén me pode domear!
Moitas gracias”. (Aplausos). ■
:::::::::::::::::::::::.
ADDENDA:
É moi aconsellable que volvamos escoitar un par de temas: un da autoría de Suso Vaamonde/Bernardino Graña: Volvín á terra pro perdín o amor (https://www.youtube.com/watch?v=9nSTF_xtF44); outro da autoría do Grupo Xelria (dos seus tres membros, dous –Mario G. Cortizo e Federico Mosquera- foron alumnos do Instituto): o gato da tasca mariñeira (https://www.google.com/search?client=firefox-b-d&q=Gelria+o+gato+da+tasca+mari%C3%B1eira#fpstate=ive&vld=cid:ab6fcd47,vid:LjlO_DLJ0sc,st:0)
