HOMENAXE
A MARSÉ
(Juan Marsé. Todas as fotos foron tiradas de Internet)
1. Corpus que manexamos (é o que temos a man na
casa):
MB (La muchacha de las bragas de oro,
2000 [1978]. Barcelona: Planeta)
PD (Esa puta tan distinguida, 2016.
Barcelona: Círculo de Lectores)
RB (Rabos de lagartija, 2000.
Barcelona: Círculo de Lectores)
ST (Si te dicen que caí, 1983 [1978].
Barcelona: Círculo de Lectores)
TT (Últimas tardes con teresa, 1997
[1966]. Barcelona: Plaza & Janés).
2. Algunhas reflexións a modo de limiar.
Dixo o noso fillo
menor (agora é profesor de lingua e literatura, antes foi alumno do ‘Eusebio’,
estaba a avoa na casa cando oímos a fúnebre nova e non lera nunca a obra do
defunto, a avoa...): morreu o mellor novelista en lingua española vivo...
Con permiso doutros
bos que están ben vivos, e varios deles cataláns, por certo... As expresións do
primeiro momento valen moito. Son moi sentidas. Coma aqueloutra da Premio Nadal,
Maruja Torres, ¡Maldita sea! Ha muerto Juan Marsé (escribo de memoria,
pero creo que foi así como o deixou escrito nun chío). Pois si, faleceu Marsé.
E é ben fastidiado que non haxa bulas para os bos, para os xenios, para os
grandes. É o que vos ten a morte: paradigma inimitable de demócrata. A todos
trata por igual.
Aquí neste mesmo
blog o noso prezado colega J. L. Gundín hai xa tempo nos agasallara cun resumo
magnífico da análise crítica da obra de J. Marsé Carbó, resumo dun seu
estudo-tese de doutoramento. Hai que reler ese escrito (en Cazatesouros,
Domingo 12 outubro 2014: “Lendo a Juan Marsé”). E hai que lle dar as grazas a
Gundín por comunicárnolo. Deberemos na medida das nosas posibilidades
homenaxear ao noso autor. Temos vivido páxinas inesquecible: temos rido, temos
aprendido, temos pensado con el que mereciamos outro país. Temos amado, temos
comprendido que somos complexos e malia todos os nosos defectos, non carecemos
de enerxía.
Dicía
un crítico amable pola televisión (e os informativos encargáronse de darlle
eco, de repetilo varias veces): El lenguaje popular que él lleva a los
libros por primera vez. Eloxio sen dúbida ningunha ben intencionado mais hiperbólico
e polo tanto en certa medida errado. Desde sempre a literatura española deu os
seus mellores froitos botando man da lingua popular: desde a riquísima
fraseoloxía tomada ao dereito da fala do pobo que aparece no Libro de Alexandre
no XIII, pasando polos fermosísimos refráns da Celestina e Sancho ata chegarmos
á narrativa decimonónica (destacaría a obra dos galegos Valle e Pardo Bazán,
atravesados novamente de boas contribucións fraseolóxico-populares) e do século
XX (velaí El Jarama, ou velaquí a Delibes, de quen temos testemuño no
blog [Luns, 10 de febreiro de 2014: Temas e motivos. Outro libro con mapa: Las
ratas]), podemos dicir sen medo a desviarnos da verdade, que a presenza da
linguaxe popular é unha marca interna innegable das obras representativas da
literatura española.
Ora ben, o popular
está aí, nas novelas do barcelonés a quen pretendemos nun grao mínimo,
homenaxear. Na fraseoloxía ricaz, por exemplo. Tamén hai outros indicadores
pero non nos deteremos moito neles, coma o uso de alcumes: Paquita “la
Sorbetes”, en RL; Rita “la Sorbitos”, en PD; Manolo Reyes, “el
Pijoaparte”, ou el Cardenal, en TT; la Fueguiña, el Tetas ou Sarnita,
en ST etc.
E populares son
algúns dos amores importantes de Marsé reflectidos na obra: o barrio e o cine. Calles sin pavimentar y
aceras despanzurradas donde crecía la hierba, eso era el barrio (ST, 13). Aquí
podiamos estendernos, se non temese aburrirvos pero creo que vencerei os medos.
A ver, eu teño ou tiña -porque agora os fillos medraron e xa non nos vemos coma
cando eran eles nenos- un amigo que amaba a política, e de cando en vez facía
dialéctica e comentaba: só hai, en España, dúas clases sociais: a dos homes
que traballan a terra, os labregos, e os que non a traballan, basicamente os da
cidade. A min Jesús, ese é o
nome do meu amigo, dábame sempre que pensar. Esa dicotomía é moi sedutora e convincente,
pero non quita outras posibles. Tamén dentro da cidade hai clases: o centro e a
periferia: o cogolliño da burguesía urbana e as barriadas das clases
traballadoras (que inda se poderían subdividir, pero aforremos discurso). Esta
dicotomía dentro da cidade “salta” con frecuencia á literatura. Pensemos na Tribuna
da autora coruñesa (onde por certo a barriada periférica por excelencia é a
dos Castros, onde me eu criei..., eu, e disculpade tanta primeira persoa,
podería dicir como Manolo Rivas, como Marsé, “son de barrio -e a moita honra”,
nacín en Monelos, crieime nos Castros e vivo en Labañou, total!), por poñer un
claro exemplo. Pero tamén vemos a dicotomía en Nada de Laforet, en Luciérnagas
de Matute, en El rey y la reina de Sender (duquesa e criado como
representantes paradigmáticos de clases sociais en dialéctica, e os dous dentro
da cidade de Madrid) etc. Na obra de Marsé, evidentemente, existe e cobra forza
de protagonismo, esa dicotomía de clases dentro dunha mesma cidade, Barcelona
(unha cidade literaria en grao sumo, en Barcelona como noutras grandes
metrópoles, podían facerse periplos literarios con guía turístico
especializado, e seguramente xa os hai, ou non porque a cultura literaria igual
non vende tanto como un quixera, haberá que averigualo...). Neste sentido a
novela paradigmática, a de “loita” de clases, é TT. Aparece o tema, pero con
rango secundario, tamén en MB (aí Luys procede das clases populares baixas,
traballadoras, e ascende de clase polo matrimonio con Soledad, filla da alta
burguesía barcelonesa; podíase engadir quizais que “con pouco éxito” pero igual
erramos porque á fin e ao cabo, esa unión permitiulle ter tempo libre para
dedicarse á escrita, á literatura..., quen sabe...). Do cine falaremos un
pouquiño máis abaixo.
(Un dos nosos libros favoritos. Tenro, lírico, cruel)
3.
Fraseoloxía.
Riquísima. Escusamos facer un estudo sistemático.
Sería para unha tese. Deixádeme só que vos diga que no dicionario fraseolóxico
bilingüe que a miña colega Carme e mais eu temos no prelo, hai 5 páxinas
enteiriñas con fraseoloxía tomada dos libros de Marsé. Non son poucas... Vexamos
unha mínima mostraxe:
3.1. Coloquialismos.
A los veinticinco años uno va por la vida a
toda hostia (PD);
achicoria, como todo quisque (RB); café de recuelo, no se vaya usted
a creer que somos ricos (RB); como si oyera llover (PD); con su
pan se lo coman (MB); darle carrete (PD); el asunto me tenía
bastante sin cuidado (PD); esa gabardina del año catapún (PD); estar
hasta el gorro (PD); fuma como un carretero (MB); había que andar
listo (PD); hacerme el remolón (PD); más contento que unas
castañuelas (PD); ¿me está vendiendo una moto o qué? (PD); me
estaba tocando las narices (PD); me revolvió los sesos (PD); mientras
usted y ella …[…] se lo hacían (PD); no creas que me chupo el
dedo (PD); no convenía liarla (PD); o vaya uno a saber (PD); ¿qué
pasa, se te ha comido la lengua el gato?(RB); que si patatín y que si
patatán (RB); se despidió a la francesa (PD); se me va la olla (PD);
se las sabe todas (PD); tienen pela larga (PD); todo es
ponerse (PD); un putero con poca mecha (PD).
3.2. Vulgarismos fraseolóxicos.
Dejarte con el
culo al aire (PD); esto va a toda hostia (PD);
lo que tiene que hacer es meterse por el culo su mierda de salacot (RL); me
la refanfinfla (RB); ni repajolera idea (PD); o pollas en vinagre
(PD); se montaba una película del carajo con nuestras almas degeneradas (PD);
si vieras su polla, guapín, tiene más mierda que el palo de un gallinero (RL);
te tocaba los cojones (PD); una somanta de hostias (PD); un
complejo de mil leches (PD);¡y un huevo! (RB); ¡y una puñeta,
sabes tú! (RB); yo a la CNT me la pasaba por el culo (PD).
3.3. Acumulación ou concatenación fraseolóxica.
Así, como quien no quiere la cosa, sin pestañear, alarga el brazo por encima de
las cabezas (RB).
Dijo qué se habrá creído este
hombre, no deberíamos aceptarlo, pero nos viene muy bien (RL).
El autor de aquel crimen horrendo es
precisamente él en persona. En carne y hueso, vaya (PD).
Inter nos le
diré que Prada tampoco es santo de mi devoción
(PD).
La pelirroja hace buenas migas con todo
el mundo (RB).
Lo mandó al otro barrio en un periquete (RB).
Necesitó la mentira lo mismo que el pan y el aire que respiraba
(TT).
Qué narices pasa con tanta prisa, ¿se quema la casa? (TT).
Paulino Bardolet, corazón de oro, culo de cristal, será el cómplice (RB).
Ya es mala pata que ese médico
bolchevique amigo de papá también la palmara (RL).
3.4. Fraseoloxía démodé ou inusual.
Cómo me hace la santísima el pobre
animal (RB, 123: nunca antes oída, equivalerá a facer
a pascua? É de supoñer; non figura
no dicionario académico pero si no novo de Seco, cunha documentación de Delibes).
¿Cuándo parará de sangrar, por las
barbas de Lucifer? (RB, 147: non figura nos corpus
académicos, nós na vida a usamos, pero ten en Google máis de 3000
concorrencias; moito máis familiar é, en galego, polos cravos de Cristo ou polos cravos
dunha porta (vella)).
Fuma como un hombre (RL, 25: só 2 concorrencias no CREA e a outra
é anterior á publicación deste libro; no CORPES só unha posterior en prensa, e
ten certo valor metalingüístico).
Gastas menos que Tarzán en corbatas (TT, 45: moi pouco coñecida, apenas un cento
de concorrencias en Google, claramente humorística, e con sabor xa démodé).
Le hizo butifarra con el brazo (ST, 17: frase non demasiado
usada, quizais con orixe na lingua catalá, aínda que no dicionario catalán que manexamos
non aparece con este uso, si con outro; a presenza do catalán na narrativa de
Marsé pódese salientar: hai partes de diálogo en catalán en TT, hai palabras
soltas ao longo da obra: xarnego -¡Xarnego, no fotis!, TT, 46-, trinxas,
-en cast. golfillos, granujillas; en gal. podiamos pensar nos
moinantes de Carballo, ou nos graxos das Burgas–, mastresa
en ST etc.).
Nuevo de trinca
(JM, CREA; tamén en RB; nou de trinca Flamant,
en Diccionari Català-Valenciâ-Balear do Institut d’Estudis Catalans;
no CREA os exemplos que hai son de Marsé ou de Fernández de Castro, Javier,
escritor que vive en Barcelona; nós en galego diriamos do trinque).
Que no creyera (...)
que hizo amistad con Rafa sólo para darse el pico con él (TT, 195:
bastante inusual, pouco documentada; no novo dicionario fraseolóxico de Seco do
español actual vén precisamente como exemplo de uso este texto de Marsé).
Que usted lo pase bien (saúdo de despedida cortés e cortante da nai
de David a Galván, RL, 67; era o saúdo que nós, as alumnas do Femenino teoricamente
tiñamos que usar en tempos cos profesores cando os viamos na rúa).
Se lo pasará fetén (PD, 93; ten presenza tamén en Delibes, esta
palabra, fetén, con todo, soa a outra época xa...).
Sois la purria (ST, 168: en realidade temos aquí outro catalanismo: purria ‘xentalla’)
Tu madre hace chapas en La Maña (RL: nunca antes oído. No novo dicionario de Seco e equipo -aí figura
co significado de ‘exercer a prostitución’-, só hai 2 documentacións e as dúas
se vinculan a Barcelona; posiblemente a orixe desta expresión haxa que
relacionala coa orixe da voz chapero, voz estudada por Corominas).
Un chucho, un
mil leches (RB, 38: nunca oiramos antes esta forma
de designar un can mestizo, talvez o que nós chamamos ‘un can de palleiro’).
Yo era de los buenos, no es por decirlo
(PD, 72: atípica expresión atenuante, moito máis común
resulta no es porque yo lo diga; de feito, hai só 1 concorrencia no
CREA, do rexistro oral).
3.5. Desautomatización e reutilización fraseolóxica.
. Me daban insidiosamente la espalda (PD, 36; hai desautomatización porque se intercala conscientemente un
adverbio entre os membros -normalmente soldados- da unidade fraseolóxica).
. Aquel día sufría un ataque de cuernos (PD, 125: casos formados por xustaposición subxacente de 2 unidades
fraseolóxicas: poner los cuernos + sufrir un ataque de nervios).
. Besos pasados de rosca (PD, 160: pasarse de rosca + beso de tornillo-rosca).
. Pensando en las musarañas, que es en lo
único que vale la pena pensar (MB, 247:
desautomatización porque se cobra plena conciencia del valor léxico dun dos
compoñentes da unidade fraseolóxica, o verbo pensar).
. La voz de Felisa, como si llegara desde
la otra cara de la luna (PD, 46: o normal é que
indique un territorio descoñecido ou unha faceta oculta, así aparece usado nas
3 concorrencias de la otra cara de la luna no corpus CREA: aquí en JM
indica distanciamento físico… aínda que ten como sema común a idea de
estrañamento coma se fose outra voz a que oe).
. Estamos pisando realidad de la buena (PD, 103: está Marsé aquí reutilizando a frase verdad de la buena)
4.
Asociacións e resonancias.
Coma todo mestre
nesta arte literaria, Marsé sabe escoller as palabras e sabe deixar caer unhas
areíñas de fino sal na conversa, que se di en galego. Ou dito doutra maneira,
sabe combinar as palabras para que resoen, creen ambiente con efluvios
literarios ou culturais en maior ou menor grao. Mirade estes poucos casos que
vos presento:
. O adxectivo pagano,
vemos que lle gusta bastante... Nun caso documentamos o incienso pagano,
e a asociación co outro, o das igrexas cristiáns, vén e vai o botafumeiro no
aire galante de Compostela, é clara. E están as sandalias paganas en
pies morenos de uñas pintadas (TT), préstanse a seren asociadas coas que
usaban as mulleres romanas, nas pelis de Pasolini, sen ir máis lonxe.
. A Busca. Ese enunciado
onde se nos di aquella tarde que hacía [Sarnita, en ST] la busca
siguiendo un trayecto distinto del habitual nos transporta inmediatamente
do Barcelona marsecarboniano ao Madrid barojiano. Fabulosa a literatura,
máquina voadora ela.
. E que me dicides
destoutra marabilla? Hai un personaxe de Juan Marsé que leva a camisa abierta
a lo Byron (MB, 54). Aquí a resonancia non só é literaria: é pictórica e é
cinematográfica, porque esa camisa aberta ao vento déixase sen problema asociar
co filme de Gonzalo Suárez precisamente sobre o poeta británico, Remando al
viento. Meus queridos, inda que de esguello, non esquezamos que Marsé traza
sempre -malia as miserias españolas, malia a mala uva española, malia todos os
nosos sabidos pecados capitais- unha liña de trazos sutís que nos leva a un dos
temas principais de toda a súa obra, a defensa ultranza do que no ser humano é
máis precioso. A liberdade. De ser, de amar, de escribir o que nos sae de
dentro. Aí perdura el.
. E, por suposto,
están as que podiamos denominar resonancias do réxime, resonancias do
fascismo español que para moitos de vós, lectores actuais, son moi difíciles de
captar. Volvemos neste punto pensar nas virtudes cervantinas de Marsé: a ironía
e sarcasmo (e irreverencia) que destila xenerosamente aquí e acolá... Vexamos
uns exempliños: en MB hai varias destas resonancias: Sole, que toca o piano,
canta Montañas nevadas (p. 171: nada novo baixo o sol para unha
servidora, nós cantabámolo en 1º bach en clase de música, baixo a batuta da
profesora La Laciana, xunto con outros temas dos que quizais outro día vos
falarei, porque o prof. Faustino Porras tivo a xentileza de rescatar do
esquecemento varias daquelas partituras, de música tradicional das distintas
rexións de España que ao réxime non lle desgustaban); Mariana dille a Luys con
certa sorna -quen escribe a súa autobiografía de vello escritor falanxista-: ¿Has
trabajado mucho hoy? Dios sabe con qué tenebrosas ideas de venganza escribes tu
vida. Me das miedo, pobre unidad de destino. Aquí, os que estudamos
“Formación del espíritu nacional” no Instituto, sabemos que resoan as palabras
de José Antonio Primo de Rivera que dicían máis ou menos España es una
unidad de destino en lo universal. Outra destas, moi boa: Mariana ten curiosidade
por saber como foi a voda dos seus tíos, cando el era un falanxista aposto e
convencido, iso no pasado mais agora no presente respóndelle: -¿Cómo fue?
Muy azul, supongo (MB, 73; pensade que o azul era a cor da camisa
falanxista); tamén máis adiante a moza dille: Hablemos del hundimiento de
tus ilusiones más azules, venga. E, rematando xa este apartado, hai unha
perla que custa apreciar fóra de contexto -e emporiso ímolo intentar-, no
remate de MB: cando Luys se decata da súa enorme culpa cometida con Mariana,
evoca con mágoa incisiva a súa orografía corporal e exclama un tanto esperpéntico:
Mariana Monteys, las mejores caderas del Imperio, ¡ay! Ai, que dolor...
Ese “Imperio” sen dúbida é español, presente no pensamento aquel do réxime, xa
sabedes como somos ou fomos ou seguimos sendo,
non sei e non quixera perderme, pero botando man doutra boa unidade
fraseolóxica, que queredes que vos diga, penso que non tiñamos para pan (miña
nai relembra -anos 40- ilo buscar coa súa avoa, pan de Astorga, a Ponferrada e
había que traelo tapado no tren de ocultis etc.) e pretendiamos ter “estampitas”
con pendóns e estandartes imperiais... O que si sei é que na memoria do meu
home -nacido despois ca min- resoan aínda letras aprendidas cando o seu
profesor de ‘Formación del Espíritu Nacional’ os levaba algunha que outra vez
aló á barriada de Carabanchel, a unha
das sedes da OJE (‘Organización Juvenil Española’), onde xogaban e tamén cantaban “Prietas las
filas” (Lánzate al cielo, flecha de España, / Que un blanco has de
encontrar; / Busca el Imperio, que ha de llevarte por cielo, tierra y mar...).
4.1. Recorrencias
internas.
Ás veces as
resonancias, os ecos, son internos. Digamos que son indicadores dunha certa
intertextualidade. Esas cousas só se dan, en principio, en autores consagrados,
que teñen unha obra con forte cohesión. Os que fostes alumnos meus dos últimos
cursos tedes que recordar aquí este concepto, intertextualidade. Na nosa
literatura expliquéivolo a propósito de Ferrín e de Rivas, que eu relembre hic
et nunc. Obra sólida, cohesionada. En Ferrín está esa toponimia
fantástico-simbólica que percorre e atravesa, furando oídos e corazóns, o mapa
noroesteño, Tagen Ata, Terra Ancha... En Rivas xogamos con outros sinais,
Dombodán, a vaca, a barra de pan, incluso a folla de bacallau... En Marsé hai
indicadores propios desta intertextualidade: atreveríame a sinalar a verbena de
san Xoán.
Debeu marcar moito
a súa infancia-adolescencia (como marcou a nosa, aquelas lumeradas coruñesas de
barrio). Festa tan mítica, atlántica e mediterránea, paneuropea! Arrinca a
novela TT con esa verbena, pero estalan os petardos de la verbena de San
Juan en RL (109). O cine, con nome propio. O cine de barrio: El
Delicias, el Iberia, el cine Bosque, el
Rovira, algúns son citados só de paso, noutros ocorren cousas: De lo
contrario, yo le contaré lo que te dejas hacer en el cine Delicias por el chico
del barbero, en RL,36; me lo dio [el perro pachón] el acomodador
del Delicias -RL, 38-; estaba en la Gran Vía mirando la fachada del Cine
Coliseum -RL, 60: Juan recorda ante David como, cando e en que lugar exacto
morreu; no Roxy, en TT, van Manolo e Teresa cando empezan a relación para ver
“Emiliano Zapata” con Brando. E, ademais,
a presenza do cine constitúese como compoñente literario de primeira orde:
Felisa e o prota xogan ás adiviñas con títulos de pelis todo ao longo de PD.
Están
os personaxes recorrentes, coma o Dombodán de Rivas: el señor Augé (fai
acto de presenza en PD e mais en RL); Tecla (nome atípico: polo menos
aparece en 3 novelas das 5 coas que xogamos: a avoa Tecla de RL, a cociñeira
Tecla en TT...); neno con can curioso: David co can do señor Augé, can nas
últimas, acabadiño de todo (en RB), e neno paseando con can inexistente en MB;
a palangana con auga salgada para poñer os pés en remollo: aparecen os pés da
roxiña de pelo en RB e mais en MB, cando xa ao final rememora a imaxe vivida en
tempos do seu pai, de Luys, cos pés cansos a remollo ; o armario de luna,
é fundamental para contextualizar secuencias importantes na vida dos
personaxes, tamén o vemos en varias obras (MB, 212...); incluso podemos valorar
aquí a sedutora coxén: na súa fantasía, Manolo Reyes cojeaba elegantemente (TT,
46), igual que facía en parte para presumir, Luys Forest cando entra por
primeira vez no piso das irmás Monteys (en MB). En fin, con palabras do propio
autor: No hay buena literatura sin resonancias (MB, 221).
(A simboloxía dunha época vivida. O símbolo este das frechas e o xugo aparece co seu valor narrativo importante e recorrente en MB. Esta foto está tomado dun certificado, dun documento custodiado no noso Instituto, é a única imaxe non tirada de Internet)
5.
Algunhas reflexiones
metaliterarias.
En RB hai unha reflexión en boca dun personaxe
que ten un valor metaliterario: ¿Tanto te cuesta entenderlo, alcornoque?
Precisamente por eso, porque no lo vi, puedo imaginarlo mejor que tú (páx. 41).
“Siempre llega un momento, cuando trabajo
en un libro y me invade el desaliento, en que me siento como un impostor, una
máscara, una persona disfrazada de escritor, alguien que ha usurpado la autoría
de ese montón de páginas torturadas” (PD, pp. 43-44)
Yo me había ya
instalado [...] en otro nivel y cuidado de la
verdad: el de la verosimilitud, algo a lo que me obliga la escritura, y que, a
fin de cuentas, me importa más que cualquier realidad [...]. Comprendí que (...) los
vínculos entre palabra y verdad ya solo se podían establecer a
través de la manipulación verosímil (PD, 115).
Recordar es
interpretar (PD, 118). En PD pásalle a Marsé como a
Cervantes, e nunca mellor dito... porque xa vimos que ama aquel o que este
amaba, a verosimilitude, e escoitade a resonancia cervantina desa reflexión da
pura autoconciencia de seu: usted, celebrado autor de novelerías...
case que conmuta por cabalerías... En PD, 220, digo que lle pasa como a
Cervantes, cando na segunda parte do Quijote cobra conciencia de si e aparece en boca dos personaxes xa como un
autor celebrado... Aquí acabamos. Celebremos estarmos vivos para poder seguir
lendo a obra do catalán.
(O prof. Gundín, profesor do IESP 'Eusebio da Guarda', gran coñecedor da obra de Marsé. A foto tampouco está tomada de Internet. Xubilación celebrada no 2017 dun membro do claustro de profesores do Instituto)
