LENDO A CERVANTES
OUTRO GALEGUISMO NO QUIJOTE, “TARDE PIACHE”
 |
| (Gravado de G. Doré sobre Sancho na ínsula Barataria. A frase "tarde piache" pronúnciaa precisamente cando abandona a ínsula) |
Neste blog xa nos referimos a un posible galeguismo no libro áureo cervantino, a lercha da frase de Sancho, como sardinas en lercha. Foi na sección LENDO A do martes 23 de abril de 2019. Naquela páxina unha servidora sintetiza e repite en parte algo xa publicado con anterioridade[1].
Hoxe falaremos un pouco destoutra frase, posta tamén en boca de Sancho Panza, tarde piache! Unha unidade fraseolóxica (UF) non sempre ben enfocada, ben interpretada; é máis, penso que foi tratada, anotada, estudada, con moi pouco rigor lingüístico.
Hai historicamente unha apropiación, diría que indebida, desa unidade fraseolóxica, coma se fose unha frase máis do dominio central, do castelán. Pódese contraargumentar: pero realmente si era unha frase coñecida por todos na época en que Cervantes escribe e publica. Pero iso non quita -caso de que fose inequivocamente certo- para que os editores e/os académicos digan a verdade: a verdade etimolóxica é innegable. Temos un galeguismo e punto. E, salvo erro noso, hai que esperar á edición do Quijote da Real Academia Española do ano 2015 (páx. 1164, nota 32), a edición dirixida por Francisco Rico[2] para atopar esa verdade escrita con todas as letras: frase gallega.
Porén, si hai conciencia de necesitar unha explicación semántica, unha nota a pé de páxina en moitas edicións, o cal, indirectamente, dinos que non é castelán estándar, nin moito menos, ese (tarde) piache que está descodificando o lector. Así por exemplo:
Tarde piache, “tarde piaste”, significa hablar o acudir cuanto la ocasión ya ha pasado. Según las explicaciones que daban en el siglo XVI aquellas palabras las pronunció cierto individuo que se comió un huevo pollado y oyó piar al polluelo cuando ya se lo había tragado (editorial Planeta, edición con notas de Martín de Riquer, 1962, nota 9, p. 989).
El que sorbió un huevo pollado, al piar el pollo en el gaznate, le dijo “Tarde piache”, o piaste (editorial Juventud, notas de Martín de Riquer, 1968, nota 11, p. 927).
Tarde piache: Acudir o hablar tarde (editorial Hijos de José Bosch, edición e notas de Juan Alcina Franch, 1977, p. 440).
¡Tarde piache!, tarde piaste, se le dice al que no habló o acudió sino cuando ya era tarde (editorial Cátedra, notas de John Jay Allen, 1977)
“Tarde piaste”. Procede esta frase del cuento del gallego que se tragó un huevo con pollo. Y, oyéndolo piar al tragárselo, dijo: “¡Tarde piache!” (editorial A. Ortells, notas de Emilio Pascual, 1978)
Edición en galego de 1992 (Tradución de Valentín Arias, Xela Arias, Mª Xesús Senín, Mª Xosefa S. Fernández, X. Antón Palacio, Xavier Senín: non hai nota a pé de páxina nin comentario ningún. Iso si, modernizan a UF, en canto que optan pola desinencia máis común, a normativa, piaches).
Especialmente chaman a nosa atención dúas cousiñas: unha é esa especie de sinonimia por parte dun sabio da categoría de Martín de Riquer (noutros lugares deste blog deixamos constancia da nosa admiración polo arturista catalán, pero évos boa verdade aquel aforismo galego que di a perfección fóra de nós), cando di piache o piaste. Non se pode facer esta relación de igualdade entre dominios lingüísticos claramente distintos. E chama a atención tamén o comentario de J. Jay Allen (ed. Cátedra, 1977); o comentarista traduce e engade se le dice al que…, é dicir, dá a entender que así se di normalmente en castelán, e iso é unha inexactitude evidente. Se examinamos as concorrencias de tarde piaste/tarde piache no CREA o número resultante é 0.
Volvamos un momento á contraargumentación posible: pero en época cervantina a frase era coñecida. En Galicia seguro. Documentámola no CORDE (Corpus diacrónico del español) exactamente en:
1549: Repertorio paremiolóxico de Pedro Vallés[3]
1550: Juan de Arce de Otárola[4]
1555: Juan de Timoneda
1615: Cervantes (capítulo LIII, 2ª parte do Quijote).
No XVIII, 1, Anónimo, uso de refeitura literaria (“tarde piache su favor”)
No XIX documentámolo 2 veces en Galdós (“como dijo el otro”, “como dijo el pájaro cuando se lo estaba…”), 1 en Bartolomé José Gallardo.
Non chega a unha ducia de concorrencias. Non se pode dicir que sexan moitas, non se pode falar de que fose unha UF frecuente. Aínda que certa difusión si que debeu ter por boa parte da península porque aparece integrada en 1549 nun repertorio de refráns[5] e Torres, a quen amentamos abaixo, tamén alude en 1595, ao seu uso proverbial (coma quen di = como di o outro, típico encadre dun dictum ou proverbio).
Agora ben, tamén está claro para nós que a “apropiación” se dá porque está en Cervantes. E toda a lingua cervantina, por definición, é patrimonio de España. Ben, sempre que se lle dea ao César o que é do César e a Deus o que é de Deus. Porque non hai pureza idiomática e todos os idiomas son moi libres de adoptar préstamos. Todas as linguas teñen préstamos. Unha servidora usa, e gusta de usar, uns cantos: se non è vero è ben trovato; eppur si muove; deo volente; a bote pronto; laissez faire, laissez passer; OK etc. Pero hai que marcalos, cursivalos, salvo que estean xa moi adaptados, pero a nivel de fraseoloxía non é doado dar con moitas UFs “adaptadas”.
Así que a Real Academia Española toma a nosa frase, tarde piache e intégraa sen dicir absolutamente nada sobre a súa galeguidade no seu dicionario de Autoridades, no XVIII. A “autoridade”, neste caso, é Juan de Torres (de quen hai case 300 citas no Diccionario de Autoridades[6]) e a obra, Philosophia moral de principes, para su buena criança y gouierno, publicada en Burgos en 1595.
O dicionario da RAE manterá a entrada PIACHE sen mención ningunha á orixe galega durante o XVIII e o XIX. Haberá que esperar á novidosa edición de 1925[7] para que poidan os nosos ollos ver restituída a verdade etimolóxica no dicionario académico:
Se pensades que a partir de aí xa sempre se conservará a información clave da orixe galega da frase, errades. Falta nas edicións de 1927, 1950 e 1985. Consérvase nas de 1947, 56, 70, 84, 92. Na edición actual está. Velaí a tedes:
Veñamos agora a ese contiño que “a tradición” atribúe a un soldado etc. Xa vos digo de antemán que a nós ese chascarrillo popular nos parece unha explicación ad hoc, unha especie de explicación a posteriori dunha frase que se xerou antes, na nosa terra, antes -digo- de que Timoneda[8] deixase por escrito o conto. Hai versións que din que o soldado era galego[9]. Así que temos, desde Timoneda, desde mediados do XVI por aí adiante circulando o conto deste individuo (moi famento ou non moi espelido) que non se decata de que come un ovo con paxaro dentro e logo cando lle pía dentro do corpo, dille aquilo de tarde piache! É unha explicación coma outra calquera, certamente acáelle á UF como embude á boca de xerro e resulta graciosa; pero teñamos tamén en conta que na documentación primeira da frase nun texto escrito do XV non hai mención ao conto este, senón a outro; e pensemos que piar pían todos os paxariños do mundo cando piden o alimento aos pais, pían no niño, óense ben e chega cunha mínima observación da natureza para oílos pedir, protestar porque non vén o alimento, piar de gana, con forza[10]. Con todo, nada podemos asegurar nun ou noutro sentido, só deixar honesta constancia das dúbidas que a nosa mente nos dita.
O coñecemento da documentación máis antiga de tarde piache debémoslla ao mestre de mestres, a J. Coromines: La locución tarde piache ‘has llegado tarde’ [S. XV, Evangelista; 1596, J. de Torres, Aut.], es frase gallega con el significado de ‘tarde piaste’. (Diccionario Crítico Etimológico, Madrid: Gredos, 1976, pero a primeira edición é de 1955, s. v. PIAR).
Xa vimos que, con anterioridade á década dos 50, os académicos de 1925 viron a luz, coma Paulo de Tarso. E anos antes, xa Xoán Manuel Pintos (DdD, cara a 1865) se decatara de que a frase, galega, foi adoptada polos veciños: “Piar. Tarde piache, acudir tarde, etc. <Expresion pura gallega, que tomaron y usan del mismo modo los castellanos>. Sero sapiunt Phriges”.
Así que, diciamos, foi Coromines quen nos puxo na pista da documentación máis antiga da frase, no século XV, no chamado Evangelista (Libro de Cetreria de Evangelista). Entremos en materia: no capítulo dedicado aos miñatos é onde aparece por vez primeira na historia a UF tarde piache:
Cap°. delos milanos.
Los milanos quieren paresçer aves de rapina, asy lo son de cosas muertas,por que disen que no quiera dios que saquen alma donde no la pusieron: son aves de grand cuerpo * y bien enplumadas, saluo que son mucho floxas: son muy piadosas y tyenen el mal que sabes de las alas quebrädas y el päpo sano son asymesmo aves de grand conçençia que nunca los veres poner las manos en cosa biua, saluo en pollos; y esto disen ellos que fasen de piadad que han delas madres quelos crian, que presumen criar tantos que no los pueden cobrir con las alas y salenseles debaxo y andan muertos de frio y veres los milanos luego desçender adonde los oyen piar y acorrerlos vno a vno y asy piando selos meten enel papo y por esto se dixo tarde piache. (páx. 235, en: https://ia800708.us.archive.org/view_archive.php?archive=/22/items/crossref-pre-1909-scholarly-works/10.1515%252Fzpch-1909-0124.zip&file=10.1515%252Fzrph.1877.1.2.222.pdf) (A letra grosa é nosa).
 |
| (A primeira documentación de "Tarde Piache", manuscrito do Evangelista. Está depositado na Biblioteca Nacional. A frase é a primeira pola esquerda na derradeira liña deste texto) |
Como podedes comprobar, aquí se nos dá outra explicación[11] que xustifica a xénese da UF. Pero é outra, a do soldado que traga o ovo con paxaro, a explicación que se popularizará e pasará a sucesivas edicións do Quijote así como á edición actual (en pleno século XXI!) do DRAE. Hai que ver que éxito tivo ese chascarrillo! Esta explicación (a dos pitiños piadores comestos polos miñatos) é a primeira que coñecemos. Deste texto deducimos un par de datos: se a publicación do libro é do XV, a UF existe desde antes, porque a amenta como ben coñecida xa. Segunda dedución: a imaxe do soldado-come-ovos non é a primeira para explicar a xénese da UF.
Que sabemos do autor, do Evangelista? Pouca cousa, pero si sabemos que ten moito sentido do humor e que coñece ben Galicia:
Los acores son vnas aues muy fermosas sy las ay enlas aues, avnque los de Castilla son muy malos y perversos, espeçial los de galisia que son muy pedorros: aslos de guardar delas castañas y nabos que son ventosos (páx. 232 na edición de A. Paz y Meliá que estamos manexando). E amenta castañas e nabos… Deus sabe se non viviría en Galicia… Nese mesmo libro este autor tamén alude ao xogo do Abellón, que aínda se conserva en tempos de Alfredo Brañas vivo na nosa terra… Moi curioso todo isto, a verdade sexa dita.
Cap°. delos tagarotes.
(…) este escrivano tenia tres destos falcones ques vna muda entera, y estando enla vara syenpre estauan jugando al avejon por pasar tiempo y de miedo que asy jugarian entre sueños acordaron entre sy de poner los quixadas a buen recabdo por que no alcançase alguna bofetada el vno al otro, y por esta cavsa ponen las cabesas debaxo delas alas (páx. 230, íbid., letra grosa nosa).
En fin, temos que deixalo aquí. O tema dá para moito, como vedes. E afórrovos as múltiples edicións do Quijote en que tarde piache é considerado un italianismo. Pero a fonética (e a morfoloxía subxacente, a desinencia verbal) é clara, tan clara coma a orixe galega do noso escritor universal, Cervantes.
En comunicación persoal, falando cun grande filólogo lucense, Manuel Ferreiro, dígolle que parece documentarse esa forma desinencial en -che por primeira vez nas Cantigas de Santa María afonsís e el di:
Tes razón, que as primeiras documentacións son das CSM, mais iso non quere dicir que non fose de antes, porque esa terminación verbal é de P2 e só aparecen en diálogo, por iso só se encontra nas CSM ou na prosa narrativa, dificilmente podía aparecer na documentación notarial. O proceso fonético é o mesmo que xerou o pronome “che”, xa consolidado tamén desde os primeiros textos (os mesmos, porque ten de haber diálogo), así que a palatalización será, como dis, anterior. Canto é imposíbel dicilo, para iso habería que rastrexar na documentación latina (pouca) que (case) nunca presenta formas verbais de P2 [segunda persoa de singular]… e se cadra nin así aparece nada.
De todos os xeito, como para a evolución da desinencia verbal o pronome CD tiña xa de ser “o(s), a(s)” (e non “lo, la”), tivo que ser un proceso posterior á caída de -l- intervocálico, que, xunto co -n-, se considera a última grande transformación fonética e se sitúa aló polos séculos IX-X (aínda que eu non acabo de acreditar nesas datas). O que é claro é que a absorción de /s/ pola africada foi posterior ao século XIII, a finais do XIV (-ache, -eche, -iche aparecen nos Miragres de Santiago)[12].
Teredes que desculpar a extensión deste escrito. Releamos, agora que vén o maio e os días son longos, a magna obra cervantina.
 |
| (Portada do libro de Pedro Vallés, un repertorio paremiolóxico onde figura tamén a frase galega "tarde piache") |
[1] Páxina 118 en: María do Rosario Soto Arias (2017), “ Novas catas no campo nocional dos peixes e outros animais mariños”, Cadernos de fraseoloxía galega, Nº. 19, pp. 97-123. Nese momento (2017) o artigo que amentamos do profesor G. Rojo estaba no prelo. A día de hoxe está publicado (“Como sardinas en lercha”, Guillermo Rojo Sánchez. Revista de lexicografía, Nº 28, 2022, pp. 223-258).
[2] Francisco Rico, recentemente falecido, conversou connosco sobre un aspecto concreto do episodio cervantino na Cova de Montesinos e así consta neste blog. Habemos de dedicarlle máis un par de páxinas. Que descanse en paz.
[3] Mosén Pedro Vallés era un sacerdote e historiador aragonés que xunta refráns e frases feitas nunha compilación de 4300 entradas; o material está tomado en parte de coleccións medievais e en boa parte da busca, rebusca e procura da fala do pobo, aragonés e non aragonés. Hai exemplos de proverbios cataláns, por exemplo. Nun traballo sobre esta obra de Vallés din os estudosos, entre outras cousas o seguinte: En este sentido el repertorio de Valles es casi todo, español, y apenas trae refranes extranjeros. En cambio Espinosa, Mal Lara y sobre todo Hernán-Núñez, desbordan el entorno vernáculo y en su elenco paremial utilizan abundantes adagios portugueses, catalanes, italianos y franceses. Sin embargo de las 4.300 expresiones refraneriles de Valles, tan sólo 45 están en latín, 8 llevan el marchamo de la lengua italiana, y 9 van en catalán, confirmando así la escasa influencia foránea, al margen de la lengua madre latina (en: José de Jaime Gómez y José Mª. de Jaime Lorén, Pedro Valles, paremiólogo aragonés del siglo XVI,
https://cvc.cervantes.es/lengua/paremia/pdf/006/054_dejaime-dejaime2.pdf).
Se nos fixamos un pouco nese texto cursivado, atoparemos un xuízo lingüístico de novo pouco rigoroso: en Hernán-Núñez hai máis de un refrán galego e nesta apreciación de de Jaime e de Jaime, os galegos brillan pola súa ausencia. De feito é moi posible que se cometa o “pecado” de priorizar o portugués en detrimento do galego, un “pecado” que tamén parece cometer a Academia Española na identificación de certo léxico (sobre esta delicada cuestión pódese ler a literatura científica publicada por Mar Campos Souto e Ignacio Pérez Pascual, por exemplo: “Las voces gallegas incorporadas al DRAE: de 1992 a 2001”, Revista de lexicografía, Nº 10, 2003-2004, págs. 39-63).
[4] De Juan de Arce de Otárola sabemos, entre outras cousas (naceu en Valladolid e estudou en Salamanca): Varón venerable por todos por su singular erudición, y considerado por sus letras e integridad» lo llama Diego de Covarrubias, en su tratado De vetere collatione numismatum, i. num. i. & cap. v. «Estudiosísimo de nuestras antigüedades y muy experto», Ambrosio de Morales, donde con este encomio del autor, alaba la descripción del camino hecho por él por todas las tierras astures y cántabras. (…) (en: https://parnaseo.uv.es/lemir/Revista/Revista18/01_Vaquero_Carmen_Lemir18.pdf). Vedes que viaxou por todas las tierras astures e apostaría sen moito medo a equivocarme que tamén era bo coñecedor de moitas cousas de Galicia: non só porque entre os avós paternos aparece o apelido Fernández de clara estirpe galego-leonesa, senón porque a primeira esposa era unha Saavedra.
[5] Tampouco chega a ser, para o noso entender, un argumento incontestable. Hernán Núñez dá cabida a varios refráns galegos e non pasa nada. Non estaba prohibido, evidentemente. E temos lido que o mestre Correas sentaba na ponte, de paso de moita xente, se cadra no Tormes, e daba unha moediña por un refrán… A ver, cantos galegos, ou xente que conviviu con galegos, non pasarían…
[6] Datos tirados de: “Análisis cuantitativo de las citas de obras en el Diccionario de Autoridades” de Guillermo Rojo Sánchez, en El español a través del tiempo: estudios ofrecidos a Rafael Cano Aguilar / Araceli López Serena (dir.), Antonio Narbona Jiménez (dir.), Santiago del Rey Quesada (dir.), Rafael Cano-Aguilar (hom.), Vol. 1, 2016, pp. 325-340.
[7] Entre os académicos presentes á hora de elaborar a edición do DRAE de 1925 están o coruñés e filólogo Ramón Menéndez Pidal e o tamén filólogo e autor da obra Elementos de gramática histórica gallega (1909), Vicente García de Diego. Esta edición pasa á historia da RAE polo alto número de “rexionalismos” e americanismos que integra. Aconsellable, se queredes profundar neste sentido, o artigo: Garriga, Cecilio y Francesc Rodríguez (2006): “La 15ª edición del DRAE (1925): voces técnicas y dialectales”, en Mar Campos Souto e Ignacio Pérez Pascual, eds., El diccionario de la Real Academia Española: ayer y hoy, A Coruña, Universidade da Coruña, Anexos de Revista de Lexicografía, 1, pp. 99-116. https://doi.org/10.17979/spudc.9788497497466.099
[8] Prosiguiendo su camino estos tres vizcaínos, y hallándose picados los dos del cocinero, pensando que adrede les hubiese hecho comer el arroz con la melecina del mesonero, por vengarse de él, allegando a un lugar, buscaron un huevo pollado, y, revuelto con otros dos cocidos blandos, pusiéronse a almorzar, y, tomando cada uno su huevo, dejáronle al cocinero el pollado que estaba sin cocer. Y dijo el uno: -Vaya un cuartillo de vino, que ninguno de vosotros se come el huevo de una sorbida como yo.
Dijeron que sí. Pues, habiendo sorbido los dos, vino a sober su huevo el engañado, y como el pollito piase en el garguero, no curó sino de engullir el vizcaíno, diciendo: - Tarde piache . (Juan de Timoneda, Buen aviso y portacuentos, 1564, CORDE). Aquí o protagonista é un biscaíño. Mal lle cadra, nesta primeira documentación histórica do conto explicativo da xénese dunha UF galega, que a frase en galego sexa emitida por un biscaíño. Sabemos, en parte grazas a Cervantes, que o biscaíño era protagonista de clixés non moi positivos no século de ouro, pero ese estereotipo desaparece en época moderna. Non así o do galego como parvo ou ignorante, ese sambenito perdura ao longo do XIX e boa parte do XX. Un libro básico para coñecer estes clixés antigalegos é este: José Luis Pensado Tomé, El gallego, Galicia y los gallegos a través de los tiempos. La Voz de Galicia, 1985.
[9] Como non! Abonda con ler a historia de Galicia (por exemplo da pluma de Emilio González López para o período dos Austrias) para saber que inxentes cantidades de soldados deu Galicia a España. Soldados a e segadores por ducias de milleiros saen de Galicia. Aí está a frase de Lope de Vega, “Galicia, nunca fértil en poetas, pero sí en capitanes” (que fraca a memoria histórica, que esquecida a gloriosa lírica afonsí en galego, por non mentar obras universais coma a Demanda do Santo Graal…). A atribución de ser galego o soldado do conto documentámola, por exemplo, no dicionario de Eladio Rodríguez (DdD).
[10] A acepción piar ‘pedir’ aparece ben documentada nos nosos dicionarios (DdD). O noso pai coruñés usaba moto este verbo cando protestabamos ou pediamos revisión dun xogo, “ui!, moito pías ti”.
[11]
Explicación que non se entende tan ben nin é tan “chistosa” coma a do paxaro
engulido que pía, pero o que interesa é que aquí hai outra imaxe, para nós
incluso máis conforme á natura das cousas: os paxariños (pitiños neste caso) piden comida, pían e
pían para seren atendidos no niño. As súas nais crían tantos que non
poden ser todos atendidos a tempo. Saen do niño e morren no papo dos miñatos.
[12] Aproveitamos, unha vez máis, para agradecerlle a Manuel Ferreiro a súa xenerosidade á hora de interactuar connosco.
