COLABORACIÓNS ESPECIAIS

Unha historia acaecida en Cerceda

(Esta é unha das fermosísimas pontes onde noutrora se celebraban os bautismos das criaturas no ventre materno. É a Ponte da Ramallosa)

A min contouma unha anciá no asilo de Betanzos como verdadeira… A historia localízase en Cerceda.

Unha vez estaban unhas mulleres lavando no lavadoiro e pasou por alí un mozo, colleu auga das mans e salferiuna por riba delas, mentres decía: no nome do Pai, do Fillo e do Espírito Santo. Amén. E coa mesma foise. As mulleres quedaron pensando que era unha especie de brincadeira, pouco menos ca un xogo. Pasado un tempo, unha desas mulleres, que estaba embarazada, deu a luz xemelgos, pero naceron mortos ou morreron no parto e foron enterrados na horta pé da casa. O caso foi que cada que aquel mozo pasaba preto da casa, oíase perfectamente que unha voz decía: Ese é o meu padriño, e outra voz respondía: E o meu tamén. E as dúas engadían: Aquí non estamos ben. E a cousa repetíase cada vez que aquel mozo pasaba por alí. As voces oíanse claramente. Ata que desenterraron os corpos e déronlles sepultura no campo santo. Daquela xa nunca máis se oíron as voces.

                                            Rosa Fernández Salmonte, profesora do IESP ‘Eusebio da Guarda’.

 (Caída de auga en Cerceda, A Coruña. As fotos foron tiradas de Internet)

:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

Nota: Esta historia entronca ben na tradición antropolóxica galega. Versa sobre a comunicación paranormal entre ánimas do outro mundo con seres do mundo dos vivos. Na literatura universal son coñecidos algún casos prototípicos: o pai de Hamlet que se comunica despois de morto co fillo, e nas lendas populares que serven de base ao Convidado de pedra de Tirso tamén o vemos. Na nosa literatura son moitos os autores que se nutren neste eido antropolóxico: entre eles, Castelao, Cunqueiro e Fole, por poñer un par de exemplos. Con respecto ao tema nuclear do relato, o bautismo anticipado, tendes que ter presentes dous factores: un, que ata non hai moito, a igrexa adoutrinaba os fieis no sentido de que os meniños acabados de nacer, mortos sen bautismo, ían dereitiños ao limbo, non ao paraíso; e segundo, que antes había moita máis mortandade infantil. Pero moitísima máis: fixádevos na existencia (aínda visible nos repertorios fraseolóxicos e paremiolóxicos) da frase galega mercar o berce antes de que naza o neno, sinónima daqueloutra moito máis coñecida poñer o carro antes cós bois. Inda a nosa avoa coruñesa, xa defuntiña, nada na primeira década do século XX, rifaba connosco porque tiñamos xa o carriño de bebé e mais o berce meses antes de que nacese Suso (ano 1986).

En Galicia documéntase ben o rito do bautismo anticipado. Aforro discurso se remito directamente ao estupendo artigo da Galipedia (https://gl.wikipedia.org/wiki/Bautismo_anticipado).

(Nota de Charo Soto).

 (Xemelgos famosos na historia da cultura europea: Cástor e Pólux. Obra de Miguelanxo, están no Capitolio, en Roma)

LENDO A

LENDO A FRAGUAS

D. ANTONIO FRAGUAS E AS AVES.

D. Antonio Fraguas Fraguas

Podiamos dicir, parafraseando a Sabina, que nos sobran as razóns para escoller este tema dentro da inmensa fraga que é a obra do homenaxeado este ano o Día das Letras. As aves están no Evanxelio, nesa imaxe de gusto oriental mirade as aves do ceo... que van pola vida sen moito no peto pero con fe no camiño (non me digades que non vos relembra a saída de Buda co posto, a do heroe medieval á ventura, a de don Quixote, a de tantos seres humanos que se moven dunha fronteira a outra a día de hoxe...); as aves están no noso vello cancioneiro (todalas aves do mundo de amor dician, ou ai estorniño do avelanedo...), na mente dos nosos mellores compositores (velaí tendes ese delicioso Cant dels ocells, de Pau Casals). Quixera, antes de centrar o tema en honra do señor Fraguas, sumar aínda outra razón: necesitamos máis aves que se alimenten das últimas pragas feroces que atacan as hortas, os montes e os xardíns galegos (e non galegos): a oruga asiática que acaba co buxo e as velutinas.

 (Se non erramos, esta é a chamada 'rula portuguesa' nalgunhas zonas de Galicia. Todas as fotos están tomadas de Internet)

Así pois, estudaremos brevemente catro aves presentes no seu discurso de entrada na Academia: a rula, o reiseñor, o carrizo e o cuco. Don Antonio Fraguas leu ese discurso o día 8 de maio (en Pondeume celebran ese día, se non erra a miña memoria, san Miguel de Breamo) de 1956 (bo ano, naceu unha servidora e con ela, un morico de profes vosos do Eusebio...). A resposta déralla D. Ramón Otero Pedrayo, con quen tamén compartiu oficio (ambos os dous foron docentes de Xeografía e Historia: como profesor desa materia, tivo como discentes a varios coñecidos nosos: a miña amiga Leo, á vosa profesora de matemáticas, Dª Irene Barros, e déralle tamén clases no Masculino de Lugo ao irmán doutra profesora de matemáticas, moi recordado sempre, D. Eduardo Sampayo...). Chama a nosa atención outro dato relacionado coa súa entrada na Real Academia Galega: vén ocupar D. Antonio a cadeira que deixara vacante o ínclito Castelao. O universal rianxeiro falecera no ano 1950, mais estaba ausente de Galicia e de España desde o final da guerra civil: emporiso, na Academia tíñanlle gardado o sitio. Emocióname a lealdade. Virtude entre virtudes, meus queridiños. Garde sempre Deus os leais! Como admirable é para nós a humildade. Humildes son as figuras retóricas e os personaxes de Cantares Gallegos. Humildes as cantigas do pobo que namoraran a Sarmiento. Humildes as cousiñas castelanianas. Humilde quere ser, con arte, a súa linguaxe. E así tamén a materia do discurso doutro grande amigo do pobo galego, A. Fraguas Fraguas. Vexamos como titulou o discurso de ingreso: As coplas que se cantaban nas ruadas de Loureiro de Cotobade. Roseiras e paxariños nas cantigas dun serán. Hai varios aspectos que nos seducen neste disurso: léxico ausente no dicionario académico: carballo hedrudo, a voz illón, o sonsoneo, ou o fermoso adxectivo presente nos versos rosa que estás na roseira déixate estar gacheiriña, vou para terras de fóra, cando viñer serás miña etc. Tamén nos resultou atractivo o compoñente etnográfico dos seus dicires académicos (por exemplo, sen querervos cansar, sabiades que noutrora o ramo de xesta floreada podía collerse para adorno do ramo da voda?). Pero son as aves as que levaron a palma dos nosos pequenos amores neste 17 de maio.

A rula:

Empezaremos coa rula. Vouvos recordar tópicos da rula que seguramente moitos de vós xa coñecedes, pero quizais algúns agradeceredes este saber: Recórdanos D. Antonio un par de cantigas populares en que a rula é protagonista

 .

A rula que viudou /xurou de non ser casada,/ nin pousar en ramo verde/ nin beber en auga clara

Canta rula, canta rula, canta rula naquel souto,coitadiño do que espera polo que está na man doutro

A dama que anda no baile ten no mandil unha rula,o galán que anda co’ela¡válgame Dios que hermosura!

A rula é ave que simboliza a fidelidade (porque é ave monógama): así aparece tamén no romanceiro en castelán, no chamado Romance de Fontefrida, onde a tortolica viuda fai declaracións de principios:

que ni poso en ramo verde, ni en prado que tenga flor,

que si hallo el agua clara, turbia la bebía yo;

que no quiero haber marido, porque hijos no haya, no,

no quiero placer con ellos, ni menos consolación.

Tamén vemos a tórtola no cancioneiro popular do norte da península:

Una tórtola te traigo/ que en el  campo la cogí;/ su madre llora por ella/ como yo lloro por ti.

No te importe que la tórtola/ baje a  comerse el  centeno;/ tienes  amores bonitos,/ deja a  quien los tenga feos.

Rosalía glosa este tema popular da fidelidade da rula no remate do poema 26 de Cantares Gallegos que comeza co verso  -“Meniña, ti a máis hermosa”:

Que a rula que viudou,                

               xurou de non ser casada,                           

               nin pousar en ramo verde                         

               nin beber da iaugua crara.

E logo, volve mentala naquel dístico (“Tecín soa a miña tea”, en Follas Novas) tan expresivo pola aliteración do alveolar erre (dedúcese ben ao ler eses versos que a voz rula deriva con case total certeza do propio canto da ave, da onomatopeia arrolar):

                              Cala, rula; os teus arrulos / ganas de morrer me dan

Na terra da miña nai, Valdeorras, chámana rola. Na terra do meu home, Trasdeza, está vivo o refrán que di: Cando a rula rular, saca o saco de sementar (onde vemos aínda conxugado na 3ª persoa de singular un futuro de subxuntivo). O meu esposo distingue as rulas do país das rulas portuguesas (é máis acusado o contraste entre o branco de xunta a cola e a cor resto do corpo nas do país).

O reiseñor:

Tamén o podemos chamar rousinol. Vexamos primeiro que nos di o homenaxeado das Letras 2019 desta ave:

O reiseñor cando canta / súa dama ten no niño, / mira como é amoroso/ o amor do paxariño.

De tódalas aves, ningunha posúe tan garbosa voz coma o reiseñor. Canta pola noite nas abrigadas carballeiras, a súa música gozosa quizais sexa para el mesmo o triunfo da melodía. O seu canto doce de misteriosos dicires é o canto real na primavera da nosa terra:

Quen me dera ter a min / a gargantiña dun galo,/ cantar coma un reiseñor, /falar coma un papagaio.

E así é, a paixón polo canto e por saber cantar ben fica esplendidamente simbolizada no rousinol, ave -xunta á calandra- canora por excelencia. Na lírica provenzal é ela a escollida como mensaxeira:

Rossinhol, el seu repaire

M'iras ma dona vezer

E diguas li-l mieu afaire

Et ill digua-t del sieu ver,

E man sai

Com l'estai,

Mas de mi-ll sovenha,

Que ges lai

Per nuill plai

Ab si no-t retenha

(“Rousinol, á súa morada irás ver miña señor, fálalle da miña situación e que ela che conte a verdade de si mesma, e me faga saber como está, mais que se acorde de min, e que non te reteña xunta ela nin por canto”: o autor é Peire d'Alvernha).

Este mesmo tema, que un dos amadores envíe a ave lonxe para falar coa amada ou co amado, vémolo tamén na habaneira española que a nosa nai cantaba sendo eu nena: Golondrina, golondrina, tú que vas cruzando el mar, ve y dile a mi amorcito que allá en la Argentina está... (“Golondrina Mensajera”, letra de J. Morales y Andres Expósito Olmedilla; música de Tomas Sanmartin Ramon, aínda que creo que hai variacións na letra..., talvez populares).

Relémbranos nun seu libro Vicenç Beltrán (Poética, poesía y sociedad en la lírica medieval) que tanto na lírica medieval, sobre todo na francesa e na italiana, como na moderna, o reiseñor é símbolo do amor, e agasállanos coa lembranza daquel lúdico -ou burlesco- episodio do Decamerón de Boccaccio, cando Caterina importuna o pai pedíndolle que a deixe durmir no xardín arrolada polo canto do reiseñor... E á mañá seguinte atopa a filla co reiseñor de Ricciardo na man. Burlas hainas sempre na boca do pobo e no autor culto: igual compón unha cantiga de amor o trobador que compón unha escarniña. Mirade esta xota navarra:

Muy  bien  canta la  calandria,/ mejor canta el ruiseñor;/ mejor canta  una botella,/ en quitándole el tapón.

Pero ao seu carón escoitamos o laio serio de amor:

Cómo quieren  que yo cante/ perdidas las ilusiones;/ en árbol donde no hay hojas, /no cantan  los ruiseñores.

E xa que estamos entre burlas e veras, no refraneiro galego atopamos unha verdade (que o reiseñor é ave canora por antonomasia) e unha burla non tan verídica (que as mulleres son as que falan moito e choran tamén moito):

               Antes deixará o reiseñor de cantar que a mullere de parolar e chorar.

O carrizo:

O carrizo ou carriciño, como lle chama Fraguas:

               O paxaro na silveira /anda moi adivertido, /o amor cando pretendeanda moi descolorido.

Outra vez o paxaro innominado ruxindo nas follas das silvas. Non sabemos se percorrerá a silveira buscando as amoras maduras ou se anda apreixando musgos para facer o niño, aínda que sexa nos primeiros meses do ano. Poida que sexa un carriciño  cantor,  que  xa  no  mes  de  xaneiro  anda  facendo  casa  nos  cómaros  abrigados. 

E Manuel María compuxo para el catro versos xeitosos para lles aprender aos meniños:

O carrizo carriceiro, / o carrizo carrizón./ O carrizo pequeneiro,/do tamaño dun botón!

O carrizo é un paxariño ben pequeno... Dos que nós coñecemos, o que máis. D. Antonio sitúao ben situado entre as silveiras ou na procura do musgo, un material vexetal con que fai os niños, se é que non aniña ao dereito aí, no carrizo. A voz musgo é castelá: en galego dicimos precisamente carrizo. Hai aquí un caso interesante para un lexicógrafo, porque nos permite xogar coas derivacións e ver que é primeiro: a materia vexetal ou a materia viva animal. De igual maneira que a terra (o topónimo) é -por vía de regra- antes có nome (antropónimo), tamén é antes a materia vexetal. Así que temos que pensar que este é o camiño: chámase ao paxariño carrizo por unha pura relación de metonimia: porque sempre o vemos aniñando alí ou procurando alí, nas carriceiras ou entre os carrizos, a materia con que fai os seus niños. O humilde carriciño é tan lixeiro, tan leve, que podemos velo enriba dunha sutil palliña... e ten sempre o rabecho revirado cara arriba. Sobre esta ave cóntanos Sarmiento unha fábula preciosa, (no DdD, Dicionario de dicionarios, que dirixe o meu prezado ex profesor, D. Antón Santamarina, s. v. CARRIZO, de libre acceso na rede):

               Y es cierto que el carrizo es el regulus de los latinos. El basileus de los griegos. El roytelet de los francesesy el rex avium de las fábulas. Juntáronse las aves para nombrar rey y que nombrarían a la que volase más alto. Voló el águila, pero sin saberlo, llevaba escondido debajo de las alas el carrizo. Estando la águila en lo más alto de su vuelo, salió el carrizo y se le puso sobre su cabeza. Con esto probó que volaba más alto que la águila, y le hicieron rey de todas las aves. (1865) En las montañas de Burgos llaman al carrizo de Galicia rajuco.

O cuco:

Tres coplas falan do cuco, paxariño pillabán que vén cantar na primavera para dicir ás  mozas  cantos  anos  tardarán  en  casar.  Claro  está  que  hai  que  saber  facer  a  pre-gunta. El responde sempre certo, mais se non se expuxo como é debido, a resposta é desafortunada. Agora, na póla nobre do castiñeiro presentan as mociñas o cuco para gabar cun oficio ao seu posuidor:

Eu ben vin estar o cuco / na rama dun castiñeiro, /coa machada na man / deprendendo a carpinteiro.

Aínda trae D. Antonio dúas cantigas algo máis acedas que o pobo galego compón sobre esta ave rica en dicires...

Canta cuco, canta cuco,/ na rabela do arado, /os mozos que hai agora / levan a fuga no rabo.

Canta cuco, canta cuco / na rabela do arado, /as mulleres entre os homes / é un gando mal gardado.

Que noutrora a rapazada lle preguntaba ao cuco cantos anos faltaban pra súa voda é algo do que dá fe a nosa nai... E nós relembramos, sendo nenas, no Monelos da casa dos avós, cando se xogaba á comba “con tirón”: “Cuco rei, cuco rei, cantos anos vivirei, vinte e cinco?, non o sei... Un, dous, tres...!”, e aí viña o tirón: se fallabas, parábase de contar... e eses eran os anos que vivirías, así que había que esforzarse para non tropezar na corda e fallar.

O cuco entra con grande protagonismo na fraseoloxía do noso idioma, e mais o folclore... Na nosa modesta opinión, aínda falta un estudo completo do tema. Hai frases moi enigmáticas, como aquelas que falan do tributo que lle hai que pagar ao cuco..., ou aqueles versos manuelmarianos, O cuco non me capou/e nunca me capará, que algo estudamos noutro lugar deste mesmo blog (“Buscando palabras”, 29 de maio de 2016). Quede para outra ocasión. Lonxe de interrogarnos sobre cuestións difíciles, gocemos do cuco noutras páxinas inmorrentes, como a do discurso de Antonio Fraguas, ou como as páxinas que Celestino F. de la Vega e Ramón Piñeiro lle dedicaran á poesía céltica (Cancioneiro da Poesía Céltica por Julius Pokorny, publicación do ano MCMLII). En poemas medievais de grande beleza escoitamos o canto do cuco:

               Dende o curuto da álbore chámame, con voz crara,

               o cuco de manto gris.

               Verdadeiramente -¡el Señor me garde!-

               ¡qué ben se escribe ó achego do bosco! (Século IX)

               Maino, xangal cantaroleo, lene música dos mundos;

               doce resoa a voz do cuco dende os cumes. (Séculos IX a XI)

               Doce resoa a voz do cuco dende as ponlas retortas

na baixada sobre Glenn dá Rúadh. (Século XIV, estes versos son do “Adeus a Escocia de Deirdre”).

...............................................................

Ata aquí chegamos por hoxe. Só nos resta, como fixemos xa outras vegadas, desexarlle ao noso homenaxeado, ex profesor de moitos de nós, fundador egrexio e director longos anos,  do Museo do Pobo Galego, que a terra lle sexa leve!

("O carro e o home", Antonio Román e Xaquín Lorenzo, 1940. A foto foi tomada da páx. do Museo do Pobo Galego, do seu arquivo gráfico)